Modernizimi i dhunshëm dhe as/njeriu shqiptar: Homazh për Alasdair MacIntyre
Subjekti shqiptar, dikur pjesë e një rrjeti kuptimor të trashëguar dhe të mishëruar në praktika komunitare, tani u kthye në një qenie të ndarë mes një jete të jashtme të diktuar nga partia dhe një boshllëku të brendshëm që nuk kishte më akses në narrativat e mëparshme të përbashkëta. Rezultati ishte krijimi i një “as/njeriu”, një figurë e dyfishtë që përfaqëson humbjen e autenticitetit dhe të mundësisë për të zhvilluar një vetvete morale të rrënjosur.
Shkruan: Mentor Beqa, Tiranë
Vdekja e filozofit Alasdair MacIntyre (12 janar 1929 – 21 maj 2025) është një rast për reflektim mbi kritikën e tij të thellë ndaj modernitetit dhe krizës morale që e shoqëron atë. MacIntyre argumenton se moderniteti karakterizohet nga një humbje themelore e narrativave tradicionale dhe vlerave të përbashkëta, duke e lënë shoqërinë bashkëkohore në një gjendje konfuzioni moral dhe fragmentimi social. Në veprën e tij më të njohur, After Virtue, ai e përshkruan këtë gjendje si një “botë pa kod moral të qëndrueshëm”, ku individët jetojnë pa një kuptim të qartë të qëllimit të jetës dhe pa ndjesinë autentike të komunitetit. Në këtë situatë, debati moral bëhet i pamundur, sepse individët kanë premisa radikalisht të ndryshme për drejtësinë, duke e bërë racionalitetin e përbashkët të pamundur dhe duke sjellë dominimin e emotivizmit, ku gjykimet morale reduktohen në deklarata subjektive preferencash.
MacIntyre e vendos zanafillën e këtij problemi në braktisjen e traditës aristoteliane, e cila theksonte rëndësinë e një telosi ose qëllimi final që e orientonte jetën njerëzore drejt realizimit të plotë moral dhe komunitar. Rikthimi i tij te Aristoteli dhe Toma i Akuinit kishte për qëllim ringjalljen e konceptit të virtytit, ku jeta morale nuk është thjesht çështje zgjedhjesh personale të shkëputura, por e integruar në kontekste të gjera shoqërore dhe narrative. Sipas MacIntyre, vetëm brenda një tradite dhe narrative të qëndrueshme mund të kultivohen virtytet dhe mund të zhvillohet një jetë autentike morale.
Në këtë këndvështrim, kritika e MacIntyre bashkëtingëllon fuqishëm me mendimin e komunitaristëve të tjerë, si Charles Taylor dhe Michael Sandel. Taylor argumenton për rëndësinë e “njohjes së merituar” dhe nevojës së individit për një identitet autentik, i cili formohet vetëm brenda marrëdhënieve komunitare. Në mënyrë të ngjashme, Sandel-i e kritikon liberalizmin procedural, duke theksuar se individët nuk mund të ekzistojnë si entitete plotësisht autonome jashtë lidhjeve dhe obligimeve të komunitetit. Për komunitaristët, identiteti dhe morali i vërtetë formohen vetëm në kontekstin e komuniteteve që ndajnë vlera dhe narrativa të përbashkëta, duke e bërë jetën morale një projekt kolektiv dhe jo thjesht një zgjedhje individuale të izoluar.
Pavarësisht se kritika e komunitaristëve është drejtuar kryesisht kundër liberalizmit individualist dhe konceptit të autonomisë së pastër personale, ajo është po aq relevante edhe në rastin e kolektivizmave ideologjikë si ai komunist. Në fakt, MacIntyre nuk i kundërvihet thjesht shkëputjes nga komuniteti në emër të autonomisë individuale, por çdo forme shoqërie që mohon rrënjët tradicionale dhe narrativat që i japin kuptim moral jetës. Në këtë kuptim, komunizmi përfaqëson një ekstrem tjetër të të njëjtit problem: nuk është izolimi i individit përmes lirisë pa përmbajtje, por zhdukja e tij përmes imponimit të një kolektiviteti të homogjenizuar, të shkëputur nga zakonet, traditat dhe formësimet historike të komunitetit.
Komunizmi, në përpjekjen për të krijuar një njeri të ri, mohoi jo vetëm strukturat tradicionale, por edhe narrativën historike të vetë popullit që përpiqej të riformësonte. Kjo e bën atë një projekt modernist ekstrem, që i ndërpreu lidhjet midis brezave, i shkatërroi institucionet ndërmjetësuese dhe e la individin të riorganizohej rreth një ideologjie të centralizuar, dogmatike dhe jashtë çdo praktike të përditshme jetësore. Kjo përplasje me historinë dhe traditën është pikërisht ajo që MacIntyre e identifikon si burim të krizës morale moderne: humbja e narrativës së përbashkët dhe pamundësia për të kuptuar jetën si pjesë e një rruge drejt së mirës.
Moderniteti, në interpretimin kritik të këtyre mendimtarëve, është epoka e racionalitetit instrumental dhe e subjektivizimit të vlerave. Ai u formësua nga triumfi i iluminizmit, i cili vendosi njeriun – dhe veçanërisht arsyen njerëzore – në qendër të universit, duke përjashtuar gradualisht Zotin nga organizimi i jetës publike dhe individuale. Ky ndryshim epokal nuk ishte vetëm teorik apo filozofik, por shënoi një zhvendosje të thellë në themelin metafizik të shoqërive perëndimore. Me fjalët e Nietzsche-s, moderniteti e shpalli “vdekjen e Zotit”, jo vetëm si kritikë ndaj fesë institucionale, por si metaforë për humbjen e një rendi objektiv që e kishte strukturuar dikur jetën morale dhe politike.
Në këtë kontekst, shekullarizmi u bë një prej shfaqjeve më domethënëse të modernitetit. Ai nuk ishte thjesht ndarja e fesë nga shteti, por një proces më i thellë, që synonte ta dëbonte Zotin nga hapësira publike dhe ta privonte fenë nga roli i saj si burim normativ dhe bashkësor. Në vend të një morali të rrënjosur në tradita të gjalla komunitare, mbeti një moral procedural, formal dhe gjithnjë e më shpesh relativ. Ky “privatizim i besimit” e reduktoi fenë në çështje të ndërgjegjes personale, duke e shkëputur nga jetesa kolektive dhe orientimi etik i shoqërisë.
Kjo prirje për të reduktuar strukturat tradicionale të kuptimit u bë veçanërisht e theksuar në shoqëritë që përjetuan modernitetin jo si një proces të natyrshëm historik, por si një projekt ideologjik dhe shpeshherë i imponuar. Këtu rasti i Shqipërisë merr një rëndësi të veçantë. Në vend që moderniteti të ndërtohej mbi bazën e një dialogu me traditën (siç dhe u nis me mbretin Zog), ai u aplikua në formën e një ndërprerjeje të dhunshme me të kaluarën. Aty ku Perëndimi e përjetoi shekullarizmin si proces të gjatë dhe kompleks, Shqipëria e përjetoi si dekret dhe zhdukje të menjëhershme të fesë dhe institucioneve tradicionale. Kësisoj, ajo që për MacIntyre ishte një krizë e përshkallëzuar në kohë, në Shqipëri u bë një katastrofë e menjëhershme antropologjike.
Shqipëria komuniste përbën një rast ekstrem të modernizimit të dhunshëm. Regjimi i Enver Hoxhës e aplikoi modernitetin marksist-leninist si një projekt inxhinierik, që synonte krijimin e “njeriut të ri socialist”. Ky projekt kërkonte shembjen e strukturave tradicionale më të rëndësishme: familjes patriarkale, fisit (familjes së zgjeruar), komuniteteve lokale dhe institucioneve fetare. Këto struktura kishin qenë themelore për organizimin social dhe mbijetesën kulturore të shqiptarëve, sidomos në periudha pa një shtet funksional. Familja dhe fisi jo vetëm që kishin funksione ekonomike e sociale, por ishin bartës të normave, zakoneve dhe narrativave të përbashkëta, që ruanin identitetin dhe solidaritetin kolektiv.
Kolektivizimi i bujqësisë, ideologjizimi i urbanizimit të shoqërisë, shpërbërja e bashkësive tradicionale dhe ndalimi brutal i praktikave fetare ishin pjesë e këtij projekti të centralizuar. Prona private u zëvendësua nga forma kolektive abstrakte si kooperativat, të cilat shkatërruan lidhjet tradicionale të punës dhe pronësisë. Në vitin 1967, Shqipëria u shpall “shtet ateist”, duke nisur një fushatë të pashembullt kundër fesë: u shkatërruan mijëra objekte kulti, u burgosën klerikët dhe u ndalua çdo praktikë fetare, qoftë private apo publike. Kjo sulmoi jo vetëm fenë si besim, por edhe strukturën komunitare që ajo mbështeste: ritet, festat, dhe mënyrat e bashkëveprimit që ishin të rrënjosura në jetën e përditshme. Tanimë në qendër të botës së shqiptarit vendoset partia dhe udhëheqësi. Siç dhe kishte vërejtur Carl Shmitt disa dekada më parë: institucionet dhe konceptet fetare dhe tradicionale shekullarizohen dhe zëvendësohen me koncepte dhe institucione abstrakte pa asnjë lidhje praktike dhe shpirtërore me shqiptarin e mëparshëm.
Këto ndryshime nuk ishin thjesht institucionale apo ideologjike – ato kishin një ndikim të thellë antropologjik. Shqiptari i dekadave komuniste u gjend i shkëputur nga rrënjët e tij morale, historike dhe komunitare. Ai mbeti pa korniza kuptimore i burgosur brenda një narrative false, duke u riorientuar në mënyrë të detyruar rreth një ideologjie zyrtare që, në vend se të gjeneronte kuptim, prodhonte konformizëm, heshtje morale dhe vetë-izolim social. Kjo është pikërisht ajo gjendje që MacIntyre e përshkruan si “botë pa kod moral të qëndrueshëm”, ku njeriu i shkëputur nga tradita nuk arrin më të artikulojë dot pyetjen se çfarë është një jetë e mirë.
Nga perspektiva e MacIntyre-s, ky proces e zhveshi individin nga praktikat tradicionale që prodhonin të mira të brendshme, duke i zëvendësuar me një qëllim ideologjik abstrakt. Subjekti shqiptar, dikur pjesë e një rrjeti kuptimor të trashëguar dhe të mishëruar në praktika komunitare, tani u kthye në një qenie të ndarë mes një jete të jashtme të diktuar nga partia dhe një boshllëku të brendshëm, që nuk kishte më akses në narrativat e mëparshme të përbashkëta. Rezultati ishte krijimi i një “as/njeriu”, një figurë e dyfishtë që përfaqëson humbjen e autenticitetit dhe të mundësisë për të zhvilluar një vetvete morale të rrënjosur.
Pas rënies së komunizmit më 1990-të, Shqipëria përjetoi një kolaps moral dhe institucional. Kalimi i menjëhershëm në një regjim pluralist dhe ekonomikisht të liberalizuar u përplas me një boshllëk të thellë normativ dhe me mungesën e institucioneve të ndërmjetme të besueshme. Shoqëria hyri në pluralizëm pa një narrativë të përbashkët dhe pa virtytet e nevojshme qytetare për të mbajtur një rend të ri demokratik funksional. Diskursi publik u fragmentua, politika u personalizua dhe besimi tek institucionet mbeti i dobët. Ashtu siç paralajmëron MacIntyre, në mungesë të një tradite të përbashkët dhe narrativave që e orientojnë jetën e përbashkët, individët mbeten të pambrojtur ndaj emotivizmit dhe instrumentalizimit ideologjik.
Në këtë kontekst, edhe rikthimi te feja dhe tradita pas vitit 1990-të shpesh mori formën e një simbolizmi sipërfaqësor dhe të një nostalgjie të paartikuluar. Kisha, xhamia dhe ritet tradicionale u rimorën si shenja identitare, por jo gjithmonë si forma të jetës morale të përbashkët. Pjesërisht për shkak të mungesës së një kuptimi të integruar për vlerat që i shoqëronin dhe pjesërisht për shkak të mungesës së institucioneve që do të mund të rigjallëronin ato praktika në mënyrë komunitare. Ashtu siç e thekson MacIntyre, virtyti nuk mund të zhvillohet jashtë praktikave të qëndrueshme që kanë rrënjë në narrativa të përbashkëta dhe në institucione që i japin kuptim jetës së përditshme.
Prandaj, kriza shqiptare postkomuniste nuk është thjesht institucionale apo ekonomike, por thellësisht morale dhe kulturore. Ajo është kriza e një shoqërie që i ka humbur rrënjët e saj komunitare dhe që përpiqet të ndërtojë një rend të ri mbi baza ende të paartikuluara të së mirës së përbashkët. Kjo e bën edhe më të rëndësishëm rikthimin kritik te trashëgimitë komunitare dhe fetare, jo si forma të rikthimit nostalgjik, por si baza të mundshme për ndërtimin e një morali të përbashkët dhe të një kuptimi më të qëndrueshëm të jetës së mirë.
Në këtë kontekst, reflektimet komunitariste të Charles Taylor-it, Michael Sandel-it dhe Michael Walzer-it ofrojnë perspektiva të rëndësishme. Taylor-i thekson nevojën për “njohje reciproke” dhe autenticitet, duke sugjeruar se identiteti njerëzor formohet në hapësira shoqërore dhe komunitare. Sandel-i kritikon liberalizmin procedural që injoron rëndësinë e lidhjeve komunitare dhe të mirës së përbashkët. Ai dhe Walzer-i argumentojnë se drejtësia dhe morali duhet të burojnë nga zakonet dhe traditat specifike të komuniteteve lokale dhe jo nga modele abstrakte universale.
Në rastin shqiptar, këto ide sugjerojnë nevojën e rivlerësimit kritik të traditave dhe rindërtimit të institucioneve lokale – familjes, komunitetit dhe institucioneve fetare – si rrugë për rikthimin e një narrative të përbashkët jetësore. Rindërtimi duhet të jetë kritik dhe jo nostalgjik, duke marrë parasysh realitetet moderne të pluralizmit dhe lirisë personale. Qëllimi është krijimi i një komuniteti të integruar dhe moral, i aftë për të diskutuar racionalisht mbi të mirën e përbashkët, duke shmangur fragmentimin. Homazhi për MacIntyre-n nuk është thjesht një reflektim mbi filozofinë e tij, por një thirrje për të kuptuar thellësisht sfidat që moderniteti ka sjellë në shoqërinë shqiptare dhe domosdoshmërinë e rivendosjes së bazave morale dhe komunitare për të kaluar nga “as/njeriu” në një subjekt të plotë e autentik.
