Simboli i rezistencës intelektuale
Adem Demaçi, Rexhep Qosja dhe intelektualë të tjerë në Kosovë, u ndikuan nga retorika propagandistike e Partisë së Punës të Shqipërisë, e udhëhequr nga Enver Hoxha dhe u bënë simpatizantë të tyre. Ata e kishin idealizuar Shqipërinë si një shtet të lirë dhe sovran që qëndronte kundër fuqive imperialiste e revizioniste. Megjithatë, me kalimin e kohës, Demaçi e kuptoi se regjimi i Hoxhës ishte një diktaturë e ashpër që nuk toleronte asnjë mendim ndryshe.
Si një luftëtar i palëkundur për lirinë e Kosovës, Demaçi do ta kuptonte se Shqipëria e Enver Hoxhës nuk ishte shembull i një shteti të lirë dhe demokratik.
Xhafer SADIKU, Tiranë
Gjatë viteve të ’70 të shekullit të kaluar pati shkëmbime të dendura kulturore midis shkrimtarëve dhe artistëve të Tiranës dhe Prishtinës. Madje, një shkrimtar dhe kritik i njohur në Kosovë propozoi që letërsia e Kosovës të përꬵshihej në korpusin e letërsisë shqipe bashkë me letërsinë e Tiranës. Natyrisht një propozim i tillë u reꬵuzua nga regjimi i Tiranës dhe arsyeja ishte se letërsia në Tiranë zhvillohej sipas modelit të realizmit socialist, ndërsa ajo e Kosovës nuk e zbatonte atë model. Regjimi i Enver Hoxhës nuk lejonte botimin e letërsisë që nuk i zbatonte parimet e realizmit socialist, pavarësisht nga niveli i lartë artistik që mund të kishte vepra. Shumë shkrimtarë dhe poetë në Tiranë ishin dënuar me aꬵate të gjata burgimi, pa ꬵolur për censurën e ashpër mbi veprat letrare. Ndryshe ndodhte në Kosovë, ku, me gjithë censurën, shkrimtarët e dënuar për motive politike numëroheshin me gishtat e dorës. Natyrisht, më shumë se sa për veprën letrare, ata u dënuan dhe censuruan për shkak të qëndrimeve të tyre politike dhe shkrimeve me karakter kombëtar. Pa dyshim, ai që u burgos disa herë dhe vuajti vite të tëra në burgje ishte Adem Demaçi. Ai kishte rënë në sy për qëndrimet e tij ideologjike dhe politike, të cilat shpeshherë ishin në kontrast edhe me shkrimtarët dhe intelektualët e tjerë të Kosovës. Në atë periudhë ekzistonin individë dhe grupe që përpiqeshin ta ruanin dhe promovonin kulturën, historinë dhe të drejtat e shqiptarëve dhe Demaçi ishte një nga zërat kryesorë që e sfidonte regjimin.
Dallimet ideologjike brenda shkrimtarëve dhe intelektualëve të Kosovës
Duke studiuar veprën dhe veprimtarinë e Demaçit dhe shkrimtarëve dhe intelektualëve elitarë në Kosovë dhe viset shqiptare nën ish Jugosllavi, bindesh se ai ishte një figurë e pakompromistë me një qasje të drejtpërdrejtë dhe idealiste ndaj çështjes kombëtare shqiptare. Ndërsa shumë intelektualë të tjerë në Kosovë punonin brenda realitetit politik të asaj kohe, Demaçi mbeti simbol i qëndresës radikale dhe i luftës për liri dhe të drejta kombëtare. Dallimet me të tjerët shpesh e bënë atë një figurë të izoluar politikisht, por një burim frymëzimi për gjeneratat e reja.
Ai ishte kritik i hapur ndaj sistemit komunist jugosllav dhe çdo lloj shtypjeje ndaj shqiptarëve, duke e parë regjimin jugosllav si një sistem që në themel i diskriminonte shqiptarët.
Një pjesë e intelektualëve të Kosovës, megjithëse ndanin shqetësime të ngjashme, ishin më të moderuar dhe përpiqeshin të ndikonin në politikë përmes institucioneve ekzistuese, duke shmangur qasjen konfrontuese.
Intelektualë të afërt me Lidhjen e Komunistëve të Jugosllavisë shpesh preferonin të punonin për avancimin e të drejtave të shqiptarëve brenda kuadrit të sistemit jugosllav, duke shmangur haptazi idenë e bashkimit kombëtar për të mos rrezikuar pozitën e Kosovës.
Pikëpamjet ideologjike e politike të Adem Demaçit shpesh dallonin nga ato të intelektualëve të tjerë të Kosovës në tre çështje thelbësore:
1. Demaçi ishte një kundërshtar i vendosur i sistemit jugosllav dhe kërkonte pavarësi të plotë për Kosovën, duke e konsideruar autonominë brenda Jugosllavisë si një kompromis të papranueshëm. Ndërkaq, shumë intelektualë të tjerë, veçanërisht ata të lidhur me Lidhjen Komuniste të Jugosllavisë, e mbështesnin autonominë e zgjeruar të Kosovës brenda federatës jugosllave dhe besonin se mund të arrihej përparim brenda këtij kuadri.
2. Demaçi e mbështeste rezistencën aktive, përfshirë metodat revolucionare, për çlirimin e Kosovës nga sundimi jugosllav, ndërkohë që intelektualët e moderuar shpesh ishin më të prirë për reforma graduale brenda sistemit.
3. Demaçi kishte një orientim socialist revolucionar, duke besuar në një shoqëri të drejtë dhe të barabartë, por jashtë ndikimit jugosllav. Një pjesë e intelektualëve të Kosovës e pranonin socializmin jugosllav si një sistem të reformueshëm dhe mundoheshin t’i siguronin të drejtat shqiptare brenda tij.
Midis iluzioneve dhe realitetit për atdheun amë
Adem Demaçi, Rexhep Qosja dhe intelektualë të tjerë në Kosovë u ndikuan nga retorika propagandistike e Partisë së Punës të Shqipërisë, e udhëhequr nga Enver Hoxha dhe u bënë simpatizantë të tyre. Ata e kishin idealizuar Shqipërinë si një shtet të lirë dhe sovran që qëndronte kundër fuqive imperialiste e revizioniste. Megjithatë, me kalimin e kohës, Demaçi e kuptoi se regjimi i Hoxhës ishte një diktaturë e ashpër që nuk toleronte asnjë mendim ndryshe.
Si një luftëtar i palëkundur për lirinë e Kosovës, Demaçi do ta kuptonte se Shqipëria e Enver Hoxhës nuk ishte shembull i një shteti të lirë dhe demokratik. Shumë shqiptarë që largoheshin nga Kosova për t’i shpëtuar presionit të regjimit jugosllav, internoheshin e dënoheshin në Shqipëri. Regjimi hoxhist i burgoste jo vetëm kundërshtarët politikë por edhe shqiptarët e Kosovës që e kishin idealin si të Demaçit. Regjimi i Enver Hoxhës nuk ishte ai që mund t’i ndihmonte shqiptarët në Kosovë, pavarësisht retorikës patriotike. Ai nuk kishte ide konkrete dhe as strategji të qartë për ta ndihmuar Kosovën. Prioritetet e regjimit ishin më shumë të brendshme sesa kombëtare.
Ndryshe nga Adem Demaçi e Rexhep Qosja, shumë intelektualë të Kosovës, veçanërisht ata që punonin në kuadër të sistemit jugosllav, ishin kritikë ndaj modelit stalinist të Shqipërisë nën sundimin e Enver Hoxhës.
Komunistët shqiptarë, në marrëdhënie me komunistët jugosllavë, e vinin në plan të parë identitetin ideologjik, ndërsa e kundërta ndodhte me komunistët jugosllavë, që e kishin primar identitetin nacional. Qasja e ndryshme midis komunistëve shqiptarë dhe atyre jugosllavë në raportin ideologji-kombësi pati një ndikim të thellë në marrëdhëniet mes elitave kulturore të Kosovës dhe Tiranës. Elita kulturore shqiptare në Shqipëri, e ꬵormuar nga Partia Komuniste (më vonë Partia e Punës së Shqipërisë) nuk doli dot nga roli që ia ngarkoi Partia. Ajo u përpoq të ndikonte në zhvillimin kulturor të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi për t’i përhapur idetë e Partisë dhe Enver Hoxhës. Megjithatë, përpjekjet e tyre hasën në rezistencë të fortë nga elita kulturore e Kosovës. Ata që i lexojnë dosjet e Partisë së Punës së Shqipërisë dhe të Sigurimit të Shtetit binden për kontrollin që regjimi Stalinist i Tiranës i bëri elitës kulturore në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare në Jugosllavi. Enver Hoxha e shihte çdo çështje përmes interesit për pushtetin që ia siguronte ideologjia komuniste dhe luꬵta e klasave në shoqërinë shqiptare që nuk kishte klasa.
Demaçi gradualisht u zhvendos nga një qasje ideologjike që nuk do ta shpinte Kosovën gjëkundi, në një qasje më kombëtare dhe demokratike. Ai e vendosi interesin e shqiptarëve përpara çdo ideologjie politike. Kjo qasje e diferencuar solli një ndarje të thellë në zhvillimin kulturor të Kosovës dhe Shqipërisë. Ndërsa Shqipëria kalonte në izolimin stalinist, Kosova kishte qasje në ide dhe trende të reja kulturore nga bota perëndimore përmes Jugosllavisë. Kjo bëri që elitat e dy vendeve të zhvilloheshin duke krijuar një hendek kulturor që u ndje edhe pas viteve 1990-të, kur shqiptarët e Kosovës dhe ata të Shqipërisë rifilluan të bashkëpunojnë më lirshëm.
Demaçi ishte një idealist i bashkimit kombëtar dhe shpresonte që Shqipëria ta mbështeste aktivisht çështjen e Kosovës. Mirëpo, një vendi që i mungonte liria, çꬵarë ishte Shqipëria, nuk mund të luꬵtonte për lirinë e tjetrit, përkatësisht Kosovës. Politika izoluese e Enver Hoxhës ndikoi negativisht në zhvillimin e Shqipërisë dhe e bëri atë një shtet të varfër dhe të mbyllur. Demaçi, nga ana tjetër, kërkonte që shqiptarët të ishin të hapur ndaj botës dhe të mos mbeteshin të izoluar. Për këto arsye, Adem Demaçi u distancua nga regjimi i Enver Hoxhës dhe zhvilloi një vizion më të pavarur për çështjen kombëtare shqiptare. Ai vazhdoi të luftonte për të drejtat e shqiptarëve në Kosovë, por jo më nën ndikimin e ideologjisë komuniste të Shqipërisë. Përkushtimi i tij i vazhdueshëm ndaj idealeve të pandryshuara dhe të pakompromista në lidhje me çështjen kombëtare nuk ishte gjithmonë në harmoni me transformimet politike që ndodhën në rajon. Në një periudhë kur shumë liderë të Kosovës u angazhuan për zgjidhje diplomatike dhe kompromise, qasja e tij idealiste dhe e papërkulshme mund të shihej si e papërshtatshme nga disa bashkëkohës.
Megjithëse kishte afërsi ideologjike me Partinë e Punës së Shqipërisë (PPSH), Adem Demaçi u mbajt larg nga udhëheqja e PPSH-së dhe PS-së më pas. Ai ishte personalitet që vlerësohej në mjediset shqiptare dhe jo vetëm për mendimin e tij të pavarur dhe për refuzimin e kompromisit në parimet e tij. Ishte kjo pavarësi që krijonte distancë mes tij dhe udhëheqjes PPSH-PS. Ata e shihnin Demaçin si një figurë që nuk i përshtatej plotësisht vizionit të tyre për zgjidhjen e çështjes së Kosovës.
Në Shqipëri, prioritetet e PPSH-së ishin të lidhura me ruajtjen e regjimit të saj dhe forcimin e pozitave të brendshme politike. Në këtë kontekst, mbështetja për një figurë si Demaçi shihej si një veprim që nuk u shërbente drejtpërdrejt interesave të brendshme të regjimit në Tiranë.
Këto faktorë bënin që të kishte një vlerësim më të ulët të Demaçit nga PPSH-ja, pavarësisht kontributit të tij të jashtëzakonshëm në çështjen kombëtare dhe në pavarësinë e Kosovës.
“Triunvirati” i kulturës dhe politikës
Me gjithë kushtet e vështira në të cilët jetoi dhe burgun e gjatë që e vuajti, Adem Demaçi arriti të bëhej një nga ꬵigurat kryesore jo vetëm politike, por edhe në ꬵushën e kulturës. Krahas Ibrahim Rugovës dhe Rexhep Qosjes, ai mbetet një nga figurat e shquara të letërsisë dhe mendimit intelektual shqiptar në Kosovë, duke kontribuar me idetë dhe vizionin e tij. Të tre, me veprat dhe kontributet e tyre, i dhanë letërsisë dhe mendimit intelektual shqiptar një kompleksitet dhe pasuri të rrallë. Të tre përbëjnë një lloj “triumverati” të kulturës dhe politikës shqiptare në Kosovë në kapërcyell të shekullit XX dhe ꬵillim të shekullit të ri.
Kështu, Adem Demaçi solli një realizëm të thellë social dhe një kritikë të guximshme ndaj padrejtësive, shpesh duke i tejkaluar kufijtë e letërsisë për t’u bërë zëri i popullit të shtypur. Ai u bë një zë i fuqishëm në procesin politik, veçanërisht si përkrahës i rezistencës së armatosur dhe, më vonë, si kritik i zhvillimeve pasluftës. Demaçi mbeti një intelektual i pavarur, duke mos u lidhur me asnjë forcë politike, por duke u angazhuar gjithnjë për të drejtat kombëtare dhe demokratizimin e shoqërisë.
Ibrahim Rugova theksoi rëndësinë e identitetit kulturor përmes qasjeve estetike dhe shpirtërore, duke e distancuar mendimin intelektual nga konflikti politik i drejtpërdrejtë. Ai ishte arkitekti i politikës së rezistencës paqësore dhe një nga figurat më të rëndësishme në procesin e pavarësimit të Kosovës. Si intelektual dhe estet i letërsisë, ai e kuptoi rëndësinë e kulturës si bazë e identitetit kombëtar.
Qosja e forcoi mendimin intelektual me një kritikë të guximshme ndaj historisë dhe politikës, duke sfiduar stereotipat dhe dogmat tradicionale. Ai i dha rëndësi dialogut mes letërsisë dhe realitetit shoqëror.
Secili prej tyre e kishte speciꬵikën e tij: Demaçi ishte më i angazhuar politikisht dhe shkrimet e tij shfaqnin një lidhje të drejtpërdrejtë me luftën për liri dhe të drejtat kombëtare. Ai ishte zëri i rezistencës dhe simbol i qëndresës politike e kombëtare.
Rugova ishte më pak i përfshirë drejtpërdrejt në narrativat konfliktuale, por më shumë i përkushtuar ndaj dimensionit kulturor e estetik, duke ndikuar veçanërisht në përkufizimin e identitetit kombëtar përmes kulturës. Ai solli një dimension më të qetë, të orientuar nga estetika dhe kultura, duke i dhënë prioritet identitetit shpirtëror dhe kulturor.
Qasja e Rexhep Qoses ishte më akademike dhe analitike, shpesh e mbështetur në polemika dhe diskutime mbi çështje të mëdha kombëtare. Ai ishte kritik dhe polemist, duke sfiduar mendimin konvencional dhe duke ofruar analiza të thella të temave kombëtare dhe kulturore. Rexhep Qosja është një nga intelektualët më të shquar shqiptarë, i cili ka kontribuar si studiues, shkrimtar dhe polemist. Ai ka qenë një kritik i fortë i politikës jugosllave ndaj shqiptarëve, por edhe i qasjeve të ndryshme brenda spektrit politik shqiptar.
Edhe pse Demaçi, Rugova dhe Qosja shpesh kishin qasje të ndryshme – Demaçi si revolucionar dhe i pavarur, Rugova si diplomati paqësor dhe pragmatisti, ndërsa Qosja si kritiku dhe ideologu – të tre kontribuuan në formësimin e historisë së Kosovës. Ata përfaqësuan tri shtylla të rëndësishme të mendimit dhe veprimit: rezistencën aktive, diplomacinë dhe mendimin kritik.
Veprimtaria e tyre ndikoi në një periudhë historike kyçe. Prandaj mund të thuhet se Adem Demaçi, Ibrahim Rugova dhe Rexhep Qosja përbëjnë një triadë kyçe të kulturës dhe politikës kosovare, secili duke lënë një trashëgimi të pashlyeshme në historinë e shqiptarëve të Kosovës.
