Çfarë është Autoriteti Palestinez dhe pse ka rëndësi?

Autoriteti Palestinez (AP) u krijua në vitin 1994 pas Marrëveshjeve të Oslos të viteve 1993–1995. Aktualisht drejtohet nga Presidenti Mahmoud Abbas.

Fillimisht ishte menduar si një organizatë e përkohshme pesëvjeçare për të qeverisur palestinezët në Bregun Perëndimor, Jerusalemin Lindor dhe Gazën, përpara shpalljes së një shteti palestinez.

Por kur dështuan negociatat për statusin përfundimtar në vitin 2000, AP u bë një organizatë e përhershme, me struktura të veta të sigurisë.

Tre dekada më vonë, ky autoritet nuk ka përmbushur pritshmëritë e hershme. Ai kontrollon vetëm pjesë të Bregut Perëndimor dhe është jashtëzakonisht i papëlqyer nga palestinezët, të cilët e akuzojnë se mbështet bastisjet izraelite të sigurisë, nuk mbron liritë palestineze dhe kryen shkelje të të drejtave të njeriut.

Në dhjetor 2024, AP nisi një fushatë të gjerë sigurie në Xhenin, qyteti i tretë më i madh në Bregun Perëndimor. Fokusi kryesor ishte kampi i refugjatëve, duke shënjestruar Batalionin e Xheninit, një grup i armatosur që lufton kundër pushtimit izraelit.

Qyteti u rrethua nga forcat e sigurisë së AP-së që luftuan me luftëtarët, bastisën spitale dhe qëlluan mbi civilë. AP tha se fushata kishte për qëllim adresimin e “kaosit të sigurisë” dhe përfshinte “ndjekjen e kriminelëve”.

Më pas, në janar, Izraeli nisi ofensivën më të madhe në Bregun Perëndimor që nga Intifada e Dytë para dy dekadash. Operacioni “Muri i Hekurt”, siç e quan Izraeli, ka shënjestruar katër kampe dhe ka detyruar rreth 40,000 njerëz të largohen (në kohën e raportimit).

Ndërkohë, AP vazhdoi bastisjet në Xhenin dhe qytete të tjera të Bregut Perëndimor gjatë ofensivës izraelite. Kjo shënon herën e parë që AP dhe ushtria izraelite veprojnë paralelisht kundër grupeve të armatosura anti-pushtim në Bregun Perëndimor.

Kur u krijua Autoriteti Palestinez?

Në vitin 1994, Izraeli dhe Palestina nënshkruan Marrëveshjen Gaza-Jeriko (e njohur edhe si Marrëveshja e Kairos), e cila ishte pjesë e Marrëveshjes më të gjerë Oslo II. Sipas saj, Bregu Perëndimor u nda në tre zona:

• Zona A: 21% e territorit, nën kontroll të plotë administrativ dhe të sigurisë nga AP. Përfshin qytetet Ramallah, Nablus dhe Xhenin dhe, së bashku me Zonën B, përfshin popullsinë palestineze prej rreth 3.1 milionë banorësh.
• Zona B: 18% e territorit, nën kontroll të pjesshëm administrativ të AP; siguria kontrollohet nga Izraeli, përfshirë fshatrat dhe zonat rurale palestineze.
• Zona C: 61% e territorit, nën kontroll të plotë administrativ dhe të sigurisë nga Izraeli, përfshirë kufijtë, sigurinë e jashtme, Jerusalemin dhe vendbanimet izraelite.

U ra dakord që bisedimet për transferimin e mëtejshëm të kontrollit në duart palestineze do të zhvilloheshin në vitin 2000, së bashku me diskutimet për kufijtë, vendbanimet, statusin e Jerusalemit, praninë ushtarake izraelite dhe të drejtën e kthimit të palestinezëve.

Kush ishin udhëheqësit e parë të Autoritetit Palestinez?

Udhëheqja e re e AP-së u përbë kryesisht nga ish-mërgimtarë dhe grupi politik Fatah, që ka dominuar politikën palestineze për 30 vjet. Fatah drejtohej nga Yasser Arafat, atëherë kryetar i Organizatës për Çlirimin e Palestinës (PLO).

Arafat u zgjodh president i AP-së, ndërsa anëtarët e Këshillit Legjislativ Palestinez (KLP) u zgjodhën në zgjedhje.

Ai udhëhoqi autoritetin në fazën e parë por vdiq në fund të vitit 2004 dhe nuk arriti të shohë zgjedhjet legjislative dhe presidenciale që u mbajtën më në fund në vitin 2006.

Si ishte struktura e AP-së?

AP nisi me një strukturë të fortë, përfshirë një parlament me 132 anëtarë dhe institucione të tjera si gjyqësori.

Sipas Iyad Al-Riyahi, drejtor i Monitorit për Politikat Sociale dhe Ekonomike, qytetarët përfituan veçanërisht nga përmirësimi i shërbimeve sociale, programeve të mirëqenies, liritë publike më të mëdha dhe një sistem politik me ndarje pushtetesh.

Gjithashtu, forcat e sigurisë përfshinin: sigurinë kombëtare (rendin publik dhe kufijtë e qyteteve), sigurinë e brendshme (mbrojtja civile) dhe inteligjencën e përgjithshme (analiza e sigurisë).

AP kishte edhe një sistem të vet ekonomik, të krijuar nën Protokollin e Parisit të vitit 1994, një aneks ekonomik i Marrëveshjeve të Oslos. Të ardhurat kryesore vijnë nga:

• Të ardhurat e pastrimit (taksat që Izraeli mbledh në emër të AP-së);
• Ndihmat e jashtme nga vendet e rajonit dhe përtej tij.

AP është ende thellësisht e varur nga këto burime – dhe shpesh ato janë pezulluar për të ushtruar presion politik nga Izraeli apo bashkësia ndërkombëtare.

Çfarë ndodhi në bisedimet e vitit 2000?

Në korrik 2000, u zhvilluan bisedime në Camp David, rezidenca verore e presidentit amerikan, mes kryetarit të AP-së Yasser Arafat dhe kryeministrit izraelit Ehud Barak.

Por palët nuk arritën marrëveshje – veçanërisht statusi i Jerusalemit, pjesë të të cilit palestinezët i shihnin si kryeqytet të ardhshëm, ishte një pikë kyçe bllokimi.

Dështimi i bisedimeve, si dhe një vizitë provokuese e politikanit izraelit Ariel Sharon në xhaminë al-Aksa, shkaktuan shpërthimin e Intifadës së Dytë në shtator 2000.

Kryengritja palestineze vazhdoi deri në vitin 2005: deri atëherë ishin vrarë të paktën 3,000 palestinezë dhe 1,000 izraelitë, duke shënuar një pikë kthese të madhe për Autoritetin Palestinez që sapo kishte nisur.

Analisti politik Hani Al-Masri, nga Qendra Palestineze për Kërkime Politike dhe Studime Strategjike, i afërt me qarqet aktuale vendimmarrëse në AP, thotë se ishte gjatë Intifadës së Dytë që Arafati kuptoi se marrëveshja e Oslos kishte dështuar dhe zgjodhi rezistencën.

“Arafati e pa Oslon si një kornizë për angazhime të ndërsjella, ndryshe nga qasja e Mahmoud Abbas sot,” shpjegon ai.

Por vendimi i Arafatit, sipas ekspertit ekonomik Naser Abdel Karim, çoi në ngrirjen e ndihmave financiare nga vendet donatore për AP-në (donatorët kryesorë gjatë dy dekadave të para ishin BE-ja dhe institucionet e saj, pasuar nga SHBA, Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe).

Në vitin 2003, një nismë paqeje synoi rikthimin në status quo-në para Intifadës – por Izraeli dhe SHBA refuzuan të negocionin me Arafatin. Në vend të kësaj, në shkurt 2003, Uashingtoni ushtroi presion mbi Arafatin për të emëruar një kryeministër të ri: Mahmoud Abbas.

Abbas e kundërshtoi Intifadën e Dytë, duke e quajtur më vonë “një nga gabimet tona më të mëdha”. Ai udhëhoqi bisedimet e sponsorizuara nga SHBA me kryeministrin izraelit Ariel Sharon, por u kritikua nga Arafati, parlamenti palestinez dhe opinioni publik për gatishmërinë e tij për të bërë lëshime në çështje kyçe si të burgosurit palestinezë në Izrael dhe përpjekjet e tij për çarmatimin e grupeve palestineze.

Në shtator 2003, ndërsa përplasjet me Arafatin u përshkallëzuan, Abbas dha dorëheqje si kryeministër dhe si anëtar i Komitetit Qendror të Fatahut.

Por në fund të vitit 2004, Arafati u sëmur rëndë dhe u rrethua nga forcat izraelite në selinë e AP-së në Ramallah. Më vonë u dërgua për trajtim në Francë dhe vdiq në nëntor 2004. Vdekja e tij konsiderohet ende e dyshimtë nga shumëkush.

Si erdhi Mahmoud Abbas në pushtet?

Në vitin 2005, Mahmoud Abbas u zgjodh president i AP-së – por, ndryshe nga paraardhësi i tij, ai ka qenë dhe vazhdon të jetë kundër rezistencës së armatosur palestineze.

Al-Masri thotë se që prej marrjes së postit, Abbas ka ndërmarrë “hapa negativë përpara” duke bërë angazhime shtesë që ai besonte se do të çonin drejt shtetësisë.

Sipas tij, deri në vitin 2010, Abbas ishte i bindur se ëndrra për një shtet palestinez ishte e pamundur. Por në vend që të përballej me Izraelin, ai zgjodhi masa për mbijetesën e tij politike që përfundimisht e bënë më të varur nga Izraeli dhe e rritën bashkëpunimin me të.

Pse Autoriteti Palestinez nuk e kontrollon Gazën?

Në vitin 2005, Izraeli vendosi të tërhiqte vendbanimet e tij nga Gaza për arsye sigurie dhe për të shmangur negociatat për paqe. Kështu AP mori kontrollin.

Por në vitin 2006, Hamasi – rivali më i madh i Fatahut – fitoi zgjedhjet legjislative dhe kërkoi që Ismail Haniyeh të bëhej kryeministër i AP-së.

Anëtarët e Fatahut, të cilët mbanin poste kyçe në AP, refuzuan të bashkëpunonin, dhe në vitin 2007 shpërtheu dhuna mes dy palëve.

Karim i tha Middle East Eye se kjo krizë e thelloi krizën financiare të AP-së, që kishte nisur kur Arafati u orientua drejt rezistencës së armatosur dhe ndihmat u ngrinë.

Kriza zgjati deri në vitin 2008 kur qeveria e Salam Fayyad mori kontrollin dhe nisi reformat. Ndër to ishte edhe prioriteti për të përdorur fondet e AP-së në Bregun Perëndimor dhe jo në Gazën e kontrolluar nga Hamasi – një veprim i mbështetur nga Izraeli dhe SHBA.

Për pjesën më të madhe të dy dekadave të fundit, Hamasi ka qenë forca kryesore palestineze në Gaza, ndërsa AP ka administruar punët palestineze në Bregun Perëndimor.

Cili është gjendja aktuale e Autoritetit Palestinez?

Të gjitha këto zhvillime e kanë çuar AP-në në gjendjen e sotme. Përveç rrethit të saj të brendshëm, ajo nuk gëzon besim nga shumica e palestinezëve dhe shihet si e afërt me Izraelin.

Struktura e sigurisë sidomos shihet si e lidhur me shtetin izraelit. Sipas një raporti të vitit 2021 nga Koalicioni për Llogaridhënie dhe Integritet, sektori i sigurisë ka pjesën më të madhe të buxhetit të AP-së – 22%.

Al-Riyahi i tha MEE se marrëdhëniet midis degëve të AP-së janë kthyer në një sistem autoritar. “AP është bërë një regjim totalitar, pa këshill legjislativ apo gjyqësor të pavarur. Forcat e sigurisë tani janë pushteti kryesor, ndërsa qytetarët paguajnë taksa pa marrë shërbime adekuate në këmbim.”

Sipas tij, AP i është përkushtuar një strategjie të mbijetesës, pavarësisht nga veprimet izraelite që minojnë marrëveshjet politike dhe ekonomike, si dhe zgjerimi i vazhdueshëm i vendbanimeve dhe grabitja e tokave palestineze – që janë të paligjshme sipas ligjit ndërkombëtar.

Suhail Khalilieh, ekspert për vendbanimet në Institutin për Kërkime të Aplikuara – Jeruzalem, thotë se në vend që t’ia transferonte Zonën C AP-së, siç ishte planifikuar, Izraeli i ka aneksuar këto toka, duke rrezikuar edhe më shumë çdo mundësi për bisedime për statusin përfundimtar.

Sipërfaqja e zënë nga vendbanimet është rritur nga 77 km² para Oslos në 210 km² sot. Edhe 30 km² të tjera janë përdorur për rrugë anashkaluese. Muri ndarës ka marrë 120 km² të tjera dhe toka përreth tij rreth 700 km².

Çfarë roli ka pasur AP gjatë luftës së Izraelit në Gaza?

Kur Hamasi kreu një sulm ndaj jugut të Izraelit më 7 tetor 2023, Abbas e dënoi dhunën. “Ne e refuzojmë vrasjen apo keqtrajtimin e civilëve nga të dyja palët sepse bien ndesh me moralin, fenë dhe ligjin ndërkombëtar,” tha ai gjatë një vizite në Jordani, përpara takimit me sekretarin amerikan të shtetit, Antony Blinken.

Kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu u përgjigj me shpalljen e luftës ndaj Gazës. Abbas më pas sugjeroi se Hamasi i dha Izraelit një justifikim për të bombarduar Gazën, dëbuar dhe persekutuar banorët. Ai ka kërkuar vazhdimisht armëpushim dhe ka akuzuar Izraelin për një “luftë gjenocidale” ndaj palestinezëve.

Më pak se një muaj pas fillimit të ofensivës izraelite, AP nisi të shtypë protestuesit në Bregun Perëndimor që kundërshtonin luftën.

Zemërimi ndaj bashkëpunimit të forcave të sigurisë të AP-së me Izraelin solli mijëra në rrugët e Bregut Perëndimor të pushtuar dhe Jerusalemit Lindor, ku protestuesit u mblodhën para zyrave lokale të AP-së dhe pikëkalimeve ushtarake izraelite.

Më 17 tetor 2023, Mahmoud Abu Laban, një protestues, u përplas për vdekje në Ramallah nga forcat e AP-së. Po atë ditë, AP sulmoi protestuesit me plumba të vërtetë, gaz lotsjellës dhe granata shpërthyese, duke vrarë një vajzë 12-vjeçare gjatë protestave në Xhenin dhe duke plagosur rëndë një të ri tjetër në Tubas.

AP ka vazhduar me masa të ashpra për të shtypur rezistencën palestineze, masa që shumë i shohin si zbatim të interesave izraelite. Në dhjetor 2024, AP nisi një fushatë të gjerë sigurie në Xhenin, duke rrethuar qytetin, qëlluar mbi civilë të paarmatosur dhe përplasur me luftëtarë lokalë.

Forcat e AP-së vranë disa palestinezë dhe plagosën shumë të tjerë për më shumë se një muaj, derisa në fund të janarit nisi një bastisje e gjerë izraelite e quajtur “Muri i Hekurt”.

Për më tepër, AP i ka thënë SHBA-së se është e gatshme të “përballet” me Hamasin nëse kjo është çmimi për të marrë pushtetin në Gaza, gjatë një prezantimi ndaj të dërguarit të Trump për Lindjen e Mesme. Plani, i paraqitur Steve Witkoff gjatë një takimi në Riad nga Hussein al-Sheikh, parasheh që Gaza të qeveriset nga një komitet me shumicë jashtë enklavës.

Si është marrëdhënia e Autoritetit Palestinez me Izraelin?
Autoriteti Palestinez (AP) e njohu legjitimitetin e Izraelit si shtet pas Marrëveshjes së Oslos më 1993 (Izraeli nuk ka mbështetur një shtet palestinez, veçanërisht jo të udhëhequr nga AP).

Që prej atëherë, AP vetëm e ka forcuar marrëdhënien me Izraelin.

Operacioni i saj në Xhenin në dhjetor, sipas AP-së, kishte për qëllim “ruajtjen e sigurisë dhe rendit publik, vendosjen e sundimit të ligjit dhe parandalimin e përçarjes dhe kaosit në kampin e Xheninit.”

Në fund të janarit, AP bashkëpunoi me forcat izraelite gjatë bastisjes dhe rrethimit të spitaleve në Xhenin – hera e parë që duket se ka marrë pjesë publikisht në një sulm ushtarak izraelit në Bregun Perëndimor.

Rrethimi, i përshkruar si më i ashpri deri më tani, pa qindra të zhvendosur të mbërrijnë ndërsa sulmi filloi, dhe shumë prej tyre u detyruan të flinin në korridoret e spitaleve.

Pavarësisht përpjekjeve të administratës së spitalit për të koordinuar shpërndarjen e ushqimit, ushtria izraelite nuk lejoi që ai të hynte brenda. Kanali izraelit Kan raportoi se ushtria izraelite kishte inkurajuar ofensivën në Xhenin. Rrethimi ka përfunduar, por sulmi në Xhenin vazhdon ende në kohën e publikimit.

Veprime të tjera të AP-së pasqyrojnë politika izraelite. Në janar 2025, AP pezulloi përkohësisht transmetimin e televizionit Al Jazeera në Bregun Perëndimor, duke e akuzuar rrjetin për publikimin e “materialeve nxitëse”, sipas agjencisë palestineze Wafa.

Shtatë muaj më parë, në maj 2024, Izraeli ndaloi faqen e internetit të transmetuesit brenda kufijve të tij, pasi bastisi zyrën e tij në Jeruzalemin Lindor dhe konfiskoi pajisjet. Në gusht 2024, forcat izraelite bastisën zyrën e Al Jazeera-s në qytetin Ramallah dhe urdhëruan mbylljen e saj.

AP e kritikoi transmetuesin nga Katari për mbulimin e sulmeve të forcave të saj të sigurisë ndaj luftëtarëve palestinezë në kampin e refugjatëve në Xhenin. Më pak se një javë më vonë, gjykata e magjistraturës në Ramallah urdhëroi mbylljen për katër muaj të disa faqeve të Al Jazeera-s.

Si shihet Autoriteti Palestinez në skenën ndërkombëtare?
Në arenën ndërkombëtare, AP ka përjetuar më pak armiqësi se sa në Palestinë.

Në vitin 2012, kur Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara miratoi një status të përmirësuar për AP-në, nga “entitet vëzhgues jo-anëtar” në “shtet vëzhgues jo-anëtar”, presidenti Abbas e përshëndeti vendimin si një “mundësi të fundit për të shpëtuar zgjidhjen me dy shtete”.

Abbas dhe delegacioni i tij u panë duke festuar arritjen, ndërsa Izraeli dhe SHBA votuan kundër.

Abbas tha: “Nuk kemi ardhur këtu për të delegjitimuar një shtet të themeluar vite më parë, dhe ky është Izraeli. Përkundrazi, kemi ardhur për të afirmuar legjitimitetin e shtetit që duhet të fitojë pavarësinë, dhe ky është Palestina.”

SHBA ka pasur një marrëdhënie të paqëndrueshme me AP-në. Edhe pse Washingtoni thotë se mbështet zgjidhjen me dy shtete, nuk e ka mbështetur përpjekjen e AP-së për shtetësi në OKB. Nën administratën e parë të Trumpit (2017-2021), SHBA mori masa ndëshkuese kundër AP-së, duke përfshirë mbylljen e zyrës së OÇP-së në Washington dhe ndërprerjen e financimit për sigurinë.

Në rajon, AP mban marrëdhënie të mira me shumicën e shteteve arabe dhe islame. Megjithatë, ka pasur përplasje me aktorë kryesorë dhe donatorë të mëdhenj si Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara Arabe për çështje reformash dhe planifikimi pasues.

Cili është e ardhmja e Autoritetit Palestinez?
Al-Masri parashtron disa skenarë për AP-në: kolaps; bashkëpunim i plotë me Izraelin dhe pushtimin; ose partneritet me grupe të tjera palestineze për të reformuar strukturën e brendshme të Palestinës.

“Opsioni ideal është kombinimi i negociatave me rezistencën,” tha Al-Masri. “Legjitimiteti i AP-së është gërryer dhe hendeku mes saj dhe popullit vazhdon të zgjerohet.”

Megjithatë, ai beson se një ndryshim i tillë i domosdoshëm është i pamundur, për shkak të mungesës së vullnetit të AP-së për të mbajtur zgjedhje. Në vend të kësaj, siguria pritet të përforcohet edhe më shumë pas ngjarjeve në kampin e Xheninit, me më shumë fushata në të gjithë Bregun Perëndimor, duke thelluar ndarjen mes AP-së dhe popullit palestinez.

Kur do të tërhiqet Mahmoud Abbas?
Abbas mbush 90 vjeç në nëntor. Për shkak të moshës dhe shqetësimeve për shëndetin e tij – ai është duhanpirës i përjetshëm – është spekuluar gjerësisht se kush mund ta pasojë.

Për më tepër, mandati i tij aktual ka përfunduar para 16 vjetësh, por dështimi për të mbajtur zgjedhje i ka mundësuar që të qëndrojë në pushtet. Ai i ka mbijetuar disa krizave dhe, pavarësisht popullaritetit të ulët mes palestinezëve, nuk jep shenja se do të largohet.

Kush do ta zëvendësojë Abbasin?
Dy emra janë përmendur si kandidatë të mundshëm. I pari është ndihmësi i ngushtë Majed Faraj, kreu i Shërbimit të Inteligjencës së Përgjithshme të AP-së.

Është edhe Hussein al-Sheikh, aktualisht numri dy në OÇP si sekretar i përgjithshëm i komitetit të saj ekzekutiv.

Por Abbas nuk ka dhënë asnjë shenjë se cilin nga të dy, nëse ndonjërin, e favorizon. Dhe ka gjasa që të ketë edhe sfidues të tjerë sapo ai të largohet nga posti.