Skënderbeu, mit apo filozofi, histori njëkuptimshme apo shumëkuptimshme
Ndoshta jemi pajtuar ta thjeshtojmë kuptimisht historinë duke jemi munduar t’i gjejmë përgjigje vetëm pyetjes “Çka ishte ai?”, pa bërë përpjekje për shumëkuptimshmërinë, duke u munduar së paku t’i japim përgjigje edhe pyetjes “Kush ishte ai?”. Filozofimi do të na mësojë të mos e mallkojmë gjeografinë dhe historinë, por t’i shohim përparësitë. Nëse, siç thotë Qosja, shtëpia jonë është: “… në udhëkryqin në mes të Lindjes e Perëndimit, ..”, a do të thotë se jemi të parapërcaktuar të jemi të humbur, siç mund të lexohet historia njëkuptimëshme, apo se kemi më tepër alternativa?
Rizvan SULEJMANI, Shkup
Kush është Gjergj Kastrioti Skënderbeu? Pse është aq e rëndësishme kjo figurë historike, saqë dominon bindja se pa të kombi shqiptar nuk do të ishte. Cili është interpretimi që i bëhet atij dhe sa është koherent ai me kohën që jetojmë? Pse është tabu hapja e debatit për rolin e tij në histori dhe mesazhi që del nga ky hero për orientimin strategjik dhe ruajtjen e unitetit kombëtar? Pse preferojmë mitoligjizimin para filozofimit për këto çështje? Së fundmi, a është koha për filozofim?
Figura e Skënderbeut, pa dyshim, e ka dimensionin historik dhe, mbi të gjitha, politik e filozofik në formësimin kombëtar të shqiptarëve, por sa e studiojmë dhe si e interpretojmë për rrethanat aktuale, kjo është çështje debati. Dimensioni historik pasqyrohet në rezistencën e një populli të vogël karshi depërtimit të turqve osmanlinj, një fuqi e pamohueshme, në mos dominuese, në shekullin XV, që pushtimin e tokave e arsyetonte me misionin e tyre fetar, përhapjen e Islamit. Nga aspekti i orientimit politik dhe gjeostrategjik, ky moment te shqiptarët do të pranohet si nyja lidhëse me Perëndimin, që vazhdon të mbahet edhe sot e kësaj dite, ndërsa sa i përket identitetit kombëtar të një populli që në vete ngërthen tre religjionet monoteiste, një figurë e tillë ishte sikur e porositur. Heroi i ngritur në mit, i cili në të njëjtën kohë është edhe Gjergj edhe Skënder, i krishterë dhe mysliman, do të jetë strumbullari rreth të cilit do thuret ideja e kombit. Por, a duhet të mbetet mit apo të trajtohet si filozofi që të mund t’i përballojë kohës dhe garantojë “përjetësi”, kjo është çështje që do të mundohemi ta trajtojmë.
Që ta kuptojmë idenë e mitizimit, pikë së pari duhet ta dimë çka është miti. Një nga studiuesit më eminent të kësaj problematike, Mircea Eliade, në librin e tij “Aspects of Mythe” shpjegon se miti “… tregon një përjetim që ka ndodhur në kohë fiktive në vet ‘fillimin’. Do të thotë, gjithmonë bëhet fjalë për ‘krijimin’, flitet për atë se si është krijuar diçka, si ka filluar të ekzistoj” (M. Eliade, 1992, f. 17; përkthimi maqedonisht).
Nisur nga ky këndvështrim, mund të kuptohen të gjithë ata që angazhohen për mitizimin e Skënderbeut, sepse në esencë përmes tij kërkojnë një “fillim”, një “krijim”, një kërthizë lidhëze për kombin, për të cilën flet Gellner-i (E. Gellner, 1997, f. 111-118; përkthimi shqip.), pa të cilën vështirë t’i mbijetojnë kohës. Fundja, mitizimi i figurave të tilla ishte praktikë pothuajse kudo në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kur edhe lindi i ideja e kombit trajtuar si krijim socio-kulturor. Bartës të kësaj ideje ishin romantikët, që shumë më tepër i shpalosnin emocionet, ndjenjën, intuitën dhe natyrën mbi logjikën dhe arsyen e ftohtë, që ishte produkt i frymës shkencore të Iluminizmit. Ata ngrinin mite si parakusht për kombin, por ajo që do ta ngjeshë është historia, meqë, siç thekson Benedict Anderson-i: “Kombet janë bashkësi të imagjinuara, por ato imagjinohen si reale përmes historive të përbashkëta.” (B. Anderson , f. 204; përkthimi maqedonisht.).
Nëse është kështu, çfarë historie kemi ne? Historia jonë edhe sot e kësaj dite dominohet nga historia ideologjike, e cila proceset historike i redukton në luftë klasash bazuar në dialektikën materialiste, përkundër një qasje hegeliane që e sheh si luftë idesh dhe progres në ndërgjegjen e lirisë. Këtë qëndrim do të mundohemi ta trajtojmë përmes tre intelektualëve të pranuar si personalitete në lëmin e historisë. I pari është Aleks Buda, njëri nga eksponentët kryesorë të atij sistemi, që e shkroi historinë gjatë regjimit; i dyti është historiani Kristo Frashërit dhe, së fundi, Sabri Godo, intelektual, “rebel” i heshtur në kohën e regjimit, që shkroi romane historike.
Si e trajtojnë figurën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut këta personalitete? Jo krejt pa të drejtë të gjithë këta trashëgiminë historike të shqiptarëve e shohin si pjesë të Perandorisë Bizantine dhe më pas të Europës së krishterë. Vetëdijen politike dhe kulturore të Skënderbeut e paraqesin si pjesë të botës së krishterë perëndimore, pa çka se edukimin formal dhe shumë nam e emër ai bëri në shkollat ushtarake osmane. Për këtë periudhë kohore Kristo Frashëri thekson se “Ndjenjat fetare të popullsisë shqiptare të shekullit XV ishin thellësisht të lidhura me traditën e krishterë, qoftë në formën katolike, qoftë ortodokse.” (Frashëri, 2002, fq. 95–96.). Për më tepër, përdorimi politik i përkatësisë së krishterë nga Skënderbeu shihet në atë se ai nuk luftonte vetëm për interesa lokale, ngase e paraqiste veten si “mbrojtës i krishterimit” që i mundësonte të siguronte ndihmë nga Vatikani, Napoli, Venediku etj. Sipas këtij K. Frashërit, në letrat e tij drejtuar papës dhe princërve europianë ai shkruante qartë për misionin e tij si “defensor fidei” (mbrojtës i fesë së krishterë), kurse Papa Kalisti III e konsideronte Skënderbeun “Athleta Christi” – “Luftëtari i Krishtit”. Akademiku Aleks Buda shkon edhe një hap më andej dhe shkruan: “Fakti që Skënderbeu nuk pranoi asnjëherë të integrohej në sistemin osman dhe kërkoi gjithmonë mbështetje në perëndim, tregon për një vetëdije të formuar historikisht të orientimit të shqiptarëve drejt botës europiane të krishterë.” (Buda, 1984, fq. 255.)
Sabri Godo, në romanin e tij “Skënderbeu”, e paraqet figurën e heroit kombëtar me një ton patriotik, që i tejkalon ndarjet fetare, duke e përqendruar në vlerat nacionale dhe politike më shumë sesa në identitetin e ngushtë fetar. Për më tepër, Godo e përshkruan Skënderbeun si një strateg realist, që e përdor fenë sipas nevojës së kauzës kombëtare. “Skënderbeu nuk ishte njeri i fesë, ishte njeri i kombit, i tokës dhe i nderit.”(S. Godo, 2002, f. 234.) Autori pothuajse gjatë gjithë romanit e trajton fenë më shumë si një vektor politik, saqë: “Për hir të atdheut, ai qe i gatshëm të bëhej mbrojtësi i krishterimit, nëse kjo do ta sillte ndihmën e Perëndimit.”(S. Godo, 2002, f. 49.)
Në botimin e vitit 2005 të romanit historik, “Skënderbeu”, Rexhep Qosja thotë se ai “… e shkruan Skënderbeun e tij për ta bërë të qartë atë që është paraqitur e mjegulluar, për ta kthyer për së mbari atë që, si e thotë vetë, është paraqitur së prapthi dhe për ta bërë të shumëkuptimshme atë që është thjeshtuar kuptimisht …. ”.
Kjo qasje e “mbarë”, babanë e Skënderbeut, por jo vetëm, e paraqet tejet labil në aspektin fetar dhe pragmatist në marrëdhëniet me fuqitë e kohës. Sipas përshkrimit të Godos, Gjoni Kastrioti e kishte ndërruar fenë disa herë, si pjesë e politikës së tij për të ruajtur dhe forcuar pozitën e principatës së vet ndërmjet Perandorisë Osmane dhe fuqive të krishtera. Në roman përmendet qartë: “Gjoni, si shumë princa të tjerë shqiptarë të kohës, e kishte ndërruar fenë sa herë e kërkonte interesi i shtetit të tij. Ai kishte qenë katolik, pastaj mysliman, pastaj përsëri katolik”.
Këtu shihet qartë dallimi sa i përket konceptimit të fesë tek i ati. Ai që në fëmijërinë e hershme do t’ia ketë mbjellë atdhedashurinë Skënderbeut. Ai nuk thotë se Gjoni ishte pa fe, as edhe se nuk i lutej Zotit. Por, orientimi i tij gjatë lutjeve do t’i ketë ngjarë busullës që tregon se cila nga qendrat religjioze dominon në atë moment – Roma, Konstantinopoli ose Meka. Apo, duket se për të ishte relative orientimi fetar, por me rëndësi ishte të jesh besimtar i fesë monoteiste. Ndoshta mund të shihet edhe si një Richelie “shqiptar”, që ka “Raison d’État”-n e saj.
E njëjta disonancë vërehet edhe në trajtimin e figurës së Hamza Kastriotit, nipit të Skënderbeut. Sabri Godo, e paraqet Hamza Kastriotin si figurë komplekse dhe ai nuk trajtohet thjesht si “tradhtar klasik”, por si personazh me ambicie, dilema dhe motive personale. Hamzai i tij është njeri i ndarë ndërmjet dy botëve: si i formuar në oborrin osman, me mentalitet të ndryshëm nga ai i princërve shqiptarë. Godo sugjeron se “Hamza nuk e shihte tradhtinë si mëkat, por si rrugën e vetme për të marrë atë që i takonte.” (Skënderbeu, fq. 157)
Për dallim prej tij, Kristo Frashëri e paraqet Hamzën si një princ shqiptar që, për shkak të ambicieve personale, zgjodhi të bashkëpunojë me Perandorinë Osmane, duke u bërë kundërshtar i hapur i Skënderbeut. Frashëri nuk i jep shumë hapësirë dimensionit psikologjik të Hamzës, por e thekson tradhtinë si akt politik dhe personal, duke e lidhur me kontekstin e interesave fisnore dhe të statusit në Perandorinë Osmane. “Hamza Kastrioti, i rritur në oborrin e sulltanit, u bë pjesë e strukturës ushtarake osmane dhe luftoi kundër Skënderbeut, duke e ndjekur interesin personal dhe lidhjen me administratën osmane.” Në këtë rast ai nuk ndalet të shpjegojë çka tradhtoi Hamza, bindjet e tija personale për llogari të fisit e gjakut apo gjakun e fisin për llogari të bindjeve personale.
Aleks Buda, në Historia e Shqipërisë (botimi i Akademisë së Shkencave, 1974) e paraqet Hamzën si një shembull të atyre që ai i quan “princat shqiptarë të kalbur në luksin osman”. Ai përmendet si pjesë e elitës shqiptare që i humbi ndjenjën kombëtare, duke u integruar në strukturat osmane. Hamza paraqitet si armik i interesave të popullit shqiptar, në një frymë që përputhet me interpretimet ideologjike të kohës. As ky historian nuk ndalet të shpjegojë se çfarë kuptimi kishin termat popull dhe kombe në Mesjetë.
Pse paraqiten dallime? Kjo për arsye se, sipas Edvard Halet Kar, faktet historike në esencë nuk janë si peshqit e renditur në tezgat e pazarit. Ato shumë më tepër ngjajnë si peshku që noton në oqeanin e pafund dhe të paarritshëm, ndërsa gjahu i historianit pjesërisht do të varet nga rastësia, por kryesisht nga ajo se në cilën pjesë të oqeanit do të vendosë të peshkojë dhe çfarë karremi do të përdorë, ndërsa këta dy faktorë kuptohet janë të varur se për çfarë peshku do të përcaktohet të kapë (gjuaj). Më e rëndësishmja, historiani do t’i marrë ato fakte që dëshiron t’i marrë (E. H. Carr, 2001, f. 27; përkthimi maqedonisht). Në kontekstin e historisë sonë thënia e Marksit se “… edhe mendja e atyre që lajnë mend paraprakisht është larë” (Po aty, f. 27.), duket shumë adekuate, gjegjësisht “Faktet nuk flasin vetë. Ato marrin kuptim vetëm brenda një narrative të ndërtuar nga historianët, të cilët janë të ndikuar nga mjedisi i tyre politik dhe shoqëror.” (E.H.Carr, 2001, f. 23; përkthimi maqedonisht).
Nëse Sabri Godo bëri një hap për ta kthyer për së “mbari” historinë e heroit tonë kombëtar, a mbaroi ky proces? Fatkeqësisht jo. Për këtë ka më tepër faktorë, por mbi gjitha për shkak se në dy shtetet shqiptare postkomuniste nuk ndodhi lustrimi. Shqipëria pati disa tentime për lustrim, por kjo ishte pa sukses. Ndërkaq në Kosovë as nuk u tentua të bëhet. Ky është një proces që u zhvillua në shtetet postkomuniste të Europës Lindore. Si pasojë, mendimi politik, pse jo edhe ai intelektual e shkencor shqiptar mbeti i një mendësie të vjetër. Politikanët postkomunistë ndërruan vetëm vokabularin, emrat e partisë, por jo edhe botëkuptimin për politikën, kultivimin e mendimit kritik dhe pluralitetin e ideve. Ata u ndan në taborë partiakë jo mbi parime ideologjike e programore, por regjionale, veri-jug, në Shqipëri, klanore e fisnore në Kosovë, për interesa krejt grabitqare pa taban të mirëfilltë filozofik e pa strategji kombëtare. Në këtë frymë edhe orientimit strategjik, properëndimor, nuk erdhi si rrjedhojë e ndonjë debati, analize e studimi të institucioneve dhe vlerave perëndimore, por vetëm duke zëvendësuar tezën e vjetër me të re. Ata, si socialist internacionalistë që fundin e historisë e shihnin në komunizëm përmes eliminimit të pronës private pa kritikë, filluan ta promovojnë demokracinë dhe e shpalosën tezën se fundi i historisë do të vijë me integrimin në Europë, përmes ekonomisë grabitqare dhe demokracisë klanore. Me këtë, në emër të një “ideali më të lartë”, integrimeve properëndimore, e sakrifikuan më të shenjtën – filozofimin e koncepteve liri, demokraci, ideologji dhe proceset integruese. Si rezultat, sot nuk kemi ideologji politike, por grupime korporative, pa të majtë e të djathtë, pa konservatoren e liberalen, për ta reduktuar veprimin politik në luftë të pastër për pushtet, pa vlera, me një “objektiv strategjik” – “integrimin” në Bashkimin Europian.
Por, një popull që nuk e filozofon të kaluarën, ai nuk e kupton të tashmen edhe më vështirë e parasheh të ardhmen. Si rezultat përfundimtar ndodhë të jemi kombi që ngeci më së shumti në integrime pa status të definuar e kufi të përcaktuar, të shpërndarë gjithandej nëpër shtetet përreth si pakicë me bindjen se shqiptarët do të bashkohen në Europën e bashkuar. Shqiptarët janë larg integrimit në Europë, por shumë afër dezintegrimit kombëtar. Pyetja legjitime që mund të shtrohet është si të dilet nga ky qorrsokak?
Pikësëpari nevojitet studim, mendim kritik, filozofim dhe shumëzim i ideve dhe konfrontim tezash, në mënyrë që ta pastrojmë mjegullën e një sistemi që na e ka shkruar historinë e që ishte e kundërta e paradigmës që jetojmë. Na duhet demitoligjizimi i figurës së heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, dhe deideoligjizimi i historisë për ta hequr pluhurin mbi këtë kërthizë lidhëse të kombit. Na nevojitet filozofimi si kusht i domosdoshëm për të kaluar nga një botëkuptim primitiv për mitin dhe të kaluarën kah një botëkuptim bashkëkohor për këtë fenomen.
Na duhet deideoligjizimi, sepse, siç na mëson Eric Hobsbawm-i, përmes Ernest Renan-it, “Traditat që shpiken, shpeshherë në emër të kombit mund të shërbejnë për qëllime të momentit, por në afat të gjatë dobësojnë kohezionin real të shoqërisë.” (E.Hobsbawm, 1990, f. 14).
Së këndejmi, nëse duam të lirohemi nga traditat e shpikura në emër të kombit, që mund t’u kenë shërbyer për qëllime të momentit, por që tani dhe në të ardhmen na e dobësojnë kohezionin real të shoqërisë, na duhet ta rishikojmë historinë atje ku edhe fillon ideja e kombit, nga Skënderbeu. Në rastin tonë, në fillim nga një qasje shumëkuptimëshe duhet të mundohemi ta bëjmë dallimin mes fesë si bindje prej pragmatizmit politik e strategjik të Skënderbeut, e veçanërisht ta mirëkuptojmë sintezën fetare dhe strategjinë gjeopolitike të babait të Skënderbeut, Gjonit, që lutej herë i kthyer nga Roma, herë nga Konstantinopoja e herë nga Meka. Të bëjmë përpjekje të nxisim kureshtjen për Hamzën, i cili edhe pse u konvertua nga mysliman në të krishterë, nuk e ndërroi emrin dhe përfundoi si mysliman. Dhe, ta parashtrojmë pyetjen: a kishte ai motiv shtesë, përveç lakmisë për pushtet? Ta hapim dilemën: pse Gjergj Kastrioti, i lindur si i krishterë dhe i konvertuar në mysliman, për të mbaruar sërish si i krishterë, nuk e hoqi emrin Skënder? Për më tepër, nëse është e vërtetë ajo që e thotë Godo, se të tillë kishte më tepër princa shqiptarë, ta shtrojmë pyetjense pse kjo i karakterizonte princërit shqiptarë?!
Cili mund të jetë konstatimi hëpërhë mbi këto dualitete e trini? Porosia më bazike që më bie ndërmend e që na e kanë lënë amanet të parët është se gjeografia dhe historia na e imponon inkluzivitetin para ekskluzivitetit fetar dhe detyrimin që ta trajtojmë si vlerë shtesë autentike shqiptare. Kjo nuk do të thotë të jetosh pa strumbullar fetar e pa orientim strategjik. “Shqiptari”, arbri i asaj kohe, ishte një trini në vete, që kishte besim në një Zot me tre drejtime në adhurim, po aq sa kishte edhe orientime strategjike, që ia vlen ta mendojmë. Pse? Për ta kuptuar këtë nuk na mbetet gjë, veç të hamendësojmë pse dhe si e jetonte atë jetë? Konfuzioni që mund të na paraqitet rreth kësaj pyetjeje për botëkuptimin tonë, na shtyn të mendojmë nëse kemi mungesë të filozofisë historike apo ndoshta jemi pajtuar ta thjeshtojmë kuptimisht historinë duke jemi munduar t’i gjejmë përgjigje vetëm pyetjes “Çka ishte ai?”, pa bërë përpjekje për shumëkuptimshmërinë, duke u munduar së paku t’i japim përgjigje edhe pyetjes “Kush ishte ai?”. Filozofimi do të na mësojë të mos e mallkojmë gjeografinë dhe historinë, por t’i shohim përparësitë. Nëse, siç thotë Qosja, shtëpia jonë është: “… në udhëkryqin në mes të Lindjes e Perëndimit, ..”, a do të thotë se jemi të parapërcaktuar të jemi të humbur, siç mund të lexohet historia njëkuptimëshme, apo se kemi më tepër alternativa? Rrjedhimisht, porositë historike nuk duhet reduktuar si njëkuptimshme, njëkahëshe, me një drejtim gjeostrategjik, si arratisje prej Lindjes, por duke i parë si shumëkuptimëshe, që na i paracakton pozita qendrore. Qasja shumëkuptimëshe për historinë do të na mësojë se arti i të jetuarit në qendër, në udhëkryq, vendtakim, kërkon të kemi perspektivë multidimensionale dhe orientim rrethor, treqind e gjashtëdhjetë shkallësh, siç bënte Gjoni, dhe jo vetëm në një drejtim, siç interpretohet roli i Skënderbeut për të mos mbaruar në vijën e zjarrit, fillimi i Perëndimit dhe fundi i Lindjes. Thjesht, pse duhet ta luajmë rolin e portierit kur na është caktuar roli i mesfushorit?
Vetëm pasi do të bëjmë demitoligjizimin e rolit të Skënderbeut dhe deideoligjizimin e historisë përmes përgjigjes së dy pyetjeve paraprake dhe atyre që do të dalin në perspektivë, do të ndalojmë me inxhinieringun shterp të “konvertimit” të myslimanëve në katolikë, siç ndodh në disa vende në Kosovë ose themelimin e Shtetit Bektashi, me qëllim që myslimanët të jenë nën 50 për qind dhe këta ta shpallim si “të arritur historike”. Atëherë do të kuptojmë se shkaku që nuk ecëm më shpejt në integrimet europiane nuk vjen nga Europa e “krishterë”, sepse ajo nuk është e gatshme t’i pranojë në gjirin e saj dy shtete shqiptare me shumicë myslimane. Do të ndërgjegjësohemi se Europa, kështu siç është, dhe veçanërisht ajo që pritet të jetë, është përtej se një klub i “krishterë”, sepse, sipas PwC-s, sot në të jetojnë diku 25 milionë myslimanë, kurse deri në vitin 2050 ky numër mund të arrijë edhe në 75 milionë. Në këtë realitet modeli shqiptar për unifikimin dhe integrimin e botës monoteiste është gjëja më e shtrenjtë që mund t’ia ofrojmë Perëndimit. Europa ka nevojë për origjinalitet dhe jo për kopje e kamuflim realitetesh përmes inxhineringut dhe manovrimeve të dyshimta. Kur këtë do ta kuptojmë, do të ndalojë arratisja jonë nga Lindja në Perëndim, për të garantuar mbijetesën, për llogari të pozicionit qendror që na e ofron gjeografia. Atëherë ndoshta edhe do të dimë kush kishte më tepër të drejtë, baba apo biri. Gjoni, që u përcaktua për pozitë qendrore, me qasje simetrike karshi qendrave religjioze, me mentalitet inkluziv, që i integron tre fe në një, “trinia monoteiste” apo Gjergji, që u përcaktua për ekskluzivitet fetar, qasje asimetrike, perspektivë njëdimensionale, duke u pozicionuar në vijë ndarëse dhe, për ironi të fatit, feja që u “luftua” u bë dominuese ndër shqiptarët. Kjo e fundit do të na japë përgjigje nëse Skënderbeu duhet të jetë mit apo filozofi dhe nëse duhet të kemi histori shumëkuptimëshe përkundrejt historisë njëkuptimëshe.
