Skënderbeu: dinakëria e arsyes dhe identiteti i lirisë

Skënderbeu mbetet një simbol i fuqishëm i lirisë dhe vetëvendosjes, jo si një relikt i së kaluarës, por si një burim frymëzimi për një të ardhme të bashkuar dhe pluraliste. Në një epokë të polarizimit politik dhe presioneve të globalizimit, trashëgimia e tij na fton ta ripërtërijmë angazhimin tonë për unitetin kombëtar dhe pluralizmin. Përballë ndasive ideologjike dhe rrezikut të erozionit kulturor, Skënderbeu na kujton se identiteti shqiptar mund të jetë një hapësirë normative ku diversiteti fetar dhe rajonal bashkëjetojnë nën një qëllim të përbashkët: vetëvendosjen dhe lirinë. 

Sead ZIMERI, Kumanovë

Gjergj Kastriot-Skënderbeu (1405–1468) mbetet një ndër figurat më të rëndësishme, por njëherazi edhe më të kontestuara, të ndërgjegjes politike shqiptare. Për disa, ai është heroi i pakundërshtueshëm kombëtar; për të tjerë, një konstrukt ideologjik që duhet demistifikuar dhe rrëzuar nga piedestali i historisë. Kjo ndarje nuk vjen vetëm nga interpretime të ndryshme historike, por nga një krizë më e thellë: si e përcaktojmë ne identitetin tonë si bashkësi politike dhe mbi çfarë baze gjykojmë se çfarë përputhet me vlerat tona të përbashkëta. Ky shkrim synon të lexojë Skënderbeun jo thjesht si figurë historike, por si një përftyrim mendor dhe normativ që kërkon përgjigje për disa pyetje thelbësore.

Personalitetet e mëdha historike, pikërisht për shkak të ndikimit të tyre mbi brezat pasardhës, janë figura shumëdimensionale dhe të vështira për t’u shtrënguar brenda një përkufizimi të vetëm. Ato janë njëkohësisht reale dhe ideale, historike dhe mitike, konkrete dhe simbolike. Prandaj, nuk mund t’i gjykojmë si ngjarje të zakonshme apo t’i kuptojmë tërësisht të shkëputura nga mënyra se si shfaqen në ndërgjegjen tonë historike dhe politike. Kjo vështirësohet edhe më tej nga fakti që nuk ekziston asnjë pikëpamje objektive dhe neutrale nga e cila mund të interpretojmë personalitete të tilla. Çdo qasje ndaj tyre është e pozicionuar, pra politike në kuptimin më të gjerë të fjalës, sepse ne gjithnjë i lexojmë nga brenda një horizonti historik të caktuar dhe nga një përkatësi e caktuar kolektive. Kjo është arsyeja pse figura e Skënderbeut vazhdon të krijojë ndasi edhe sot. Shqiptarë të bindjeve të ndryshme politike dhe fetare e lexojnë atë si mik apo armik, në varësi të agjendës që ndjekin. Por, fakti që figura e tij ngjall akoma reagime të forta është dëshmi jo e pavlefshmërisë së tij, por përkundrazi e fuqisë së tij simbolike. Përmes tij janë ngritur pyetje të mëdha politike dhe ekzistenciale, të cilat mbesin ende të hapura: çfarë është një popull?; cilat janë kufijtë e legjitimitetit politik?; deri ku shtrihet e drejta për rezistencë?; dhe mbi çfarë baze formohet një komunitet politik?

Pyetja themelore: a ia vlen të mbrohet trashëgimia kulturore e një populli? 

Kjo pyetje, e shtruar përmes figurës së Skënderbeut, kërkon një parim normativ për t’u trajtuar seriozisht. Propozoj që një figurë historike dhe trashëgimia që ajo përfaqëson e meriton vlerësimin dhe mbrojtjen vetëm nëse ajo kontribuon në aftësinë e një komuniteti politik për të vepruar në mënyrë autonome dhe për të ndërtuar një vetëdije kolektive që e përforcon bashkëjetesën pa përjashtuar pluralizmin e brendshëm. Autonomia këtu nuk nënkupton thjesht ndarje territoriale apo sovranitet formal, por aftësinë e një populli për ta formësuar jetën e tij të përbashkët në përputhje me përvojat, ndjeshmëritë, idealet dhe burimet e veta kulturore. Këto burime nuk janë domosdoshmërisht racionale në kuptimin filozofik të fjalës; ato janë shpesh të mishëruara në kujtesën historike, lidhjen emocionale me vendin, simbolikën fetare ose artistike, përkatësinë gjuhësore dhe përfytyrimin e një bote të përbashkët me kuptim. Po kështu, uniteti pluralist nuk përbën thjesht një tolerancë pasive ndaj dallimeve, por aftësinë për t’i përfshirë këto dallime në një identitet të përbashkët që u jep të gjithëve vend dhe dinjitet. Në këtë kuptim, kriteri normativ për ta vlerësuar figura si Skënderbeu nuk është nëse ata kanë ndjekur parimet moderne siç i njohim dhe i artikulojmë sot, por nëse trashëgimia e tyre historike ka krijuar hapësirë për një vetëdije politike që synon emancipimin, përfshirjen dhe vetëqeverisjen kolektive. Nëse një figurë historike shërben si nyje e një ndërgjegjeje kolektive që aspiron drejt lirisë së përbashkët, përfshirjes reciproke dhe vazhdimësisë identitare, atëherë ajo trashëgimi e kalon testin e legjitimitetit moral. Përndryshe, ajo mbetet një pasuri thjesht arkeologjike, pa domethënie për të tashmen dhe të ardhmen politike të komunitetit.

Unë nuk jam historian, prandaj nuk përfshihem në debatet historiografike për të provuar bëmat e Skënderbeut: nëse ai luftoi për liri apo për interesa feudale. Duke parë dallimet e mëdha mes historianëve për interpretimin e historisë, e shoh të arsyeshme të shmangem nga këto debate dhe të fokusohem në Skënderbeun si personazh në një argument moral për mbrojtjen e trashëgimisë shpirtërore dhe kulturore. Ky parim normativ na lejon të dallojmë mes mbrojtjes së trashëgimisë për arsye ideologjike të ngushta dhe mbrojtjes së saj si një mjet për të forcuar agjencinë kolektive. Për shembull, nëse trashëgimia shfrytëzohet për të përjashtuar grupe të caktuara, ajo humb legjitimitetin e saj. Por trashëgimia e Skënderbeut, si një simbol i vetëvendosjes dhe unitetit, shërben si një mjet për të ndërtuar një komunitet politik pluralist. 

Skënderbeu si simbol i unitetit kombëtar

Rilindja Kombëtare e përfytyroi Skënderbeun si simbol të unitetit kombëtar, duke e tejkaluar imazhin e tij si princ feudal dhe duke e ngarkuar me një funksion normativ që kapërcente ndarjet fetare dhe krahinore. Në poemën Histori e Skënderbeut, Naim Frashëri e lartëson atë si hero epik që mishëron lirinë dhe bashkimin e shqiptarëve. Në veprën e tij Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet, Sami Frashëri thekson se “shqipëtari ka qenë Shqipëtar, përpara se të bëhet i krishterë a mysliman,” duke shprehur përkatësinë bazë të identitetit përkundrejt ndarjeve fetare. Këtë interpretim pluralist e gjejmë edhe te Rexhep Qosja, i cili në esenë e tij Gjergj Kastrioti‑Skënderbeu dhe shqiptarët sot e cilëson Skënderbeun si figurën historike më të madhe të popullit shqiptar dhe si themelues të një shteti të bashkuar, Arbërisë, ku toleranca fetare dhe uniteti politik përbëjnë shtyllat kryesore të identitetit kombëtar. Në të njëjtën linjë, Ismail Kadare ka theksuar se Skënderbeu luftoi për çlirimin e Shqipërisë nga Perandoria Osmane dhe jo për interesa fetare, duke e vendosur luftën e tij në kuadrin e një orientimi europian, që i jep identitetit shqiptar një përkatësi historike dhe kulturore më të gjerë. Besëlidhja e Lezhës (1444), ku Skënderbeu i bashkoi principatat shqiptare nën një udhëheqje politike dhe ushtarake, shërben si një akt themelues i kësaj ideje të unitetit. Edhe nëse Skënderbeu nuk kishte një vizion modern të kombit, veprimet e tij krijuan një precedent për vetëvendosjen kolektive, duke e bërë atë një nyjë ontologjike për identitetin shqiptar. Ky identitet, siç e konceptuan rilindasit dhe siç e riafirmojnë Qosja dhe Kadare, nuk është një mbivendosje e rastësishme, por një përkatësi themelore që përfshin diversitetin fetar dhe kulturor, duke i dhënë kombit shqiptar një bazë pluraliste. Rilindja e pa veten si vazhdimësi e këtij projekti, duke e farkëtuar kombin si një entitet me besime të shumta, të barabarta nën një flamur.

Dinakëria e arsyes dhe roli i Skënderbeut

Motivet mund të kenë qenë krejtësisht personale në mbrojtjen e sistemit feudal shqiptar, të cilat nga perspektiva që sot kemi për feudalizmin janë të dyshimta, por, nga një perspektivë spekulative, atë që Hegeli e quante “dinakëria e arsyes”, gjërat mund të fillojnë të marrin një kahje racionale.

“Dinakëria e arsyes” e Hegelit (die List der Vernunft) është një koncept në filozofinë e tij të historisë, ku arsyeja i arrin qëllimet e saj në mënyrë indirekte, duke përdorur individët dhe pasionet e tyre si mjete. Individët ndjekin interesat e tyre vetjake, shpesh të nxitura nga pasionet, por veprimet e tyre në fund të fundit kontribuojnë në shpalosjen e planit të arsyes për historinë botërore. Koncepti i Hegelit ilustrohet përmes idesë së “individëve historikë botërorë”, të cilët, ndërsa ndjekin qëllimet e tyre, gjithashtu mishërojnë dhe përparojnë shpalosjen e planit të arsyes. Hegeli shkruan: “Nuk është ideja e përgjithshme që përfshihet në kundërshtim dhe betejë, dhe që ekspozohet ndaj rrezikut. Ajo mbetet në sfond, e paprekur dhe e padëmtuar. Kjo mund të quhet dinakëria e arsyes – që i vë pasionet të punojnë për vete, ndërsa ajo që zhvillon ekzistencën e saj përmes një impulsi të tillë paguan gjobën dhe pëson humbje.” (Hegel 1956, 33).

Skënderbeu mund të shihet si një figurë që, pavarësisht motiveve të tij, shërbeu si mjet i arsyes historike për të avancuar idenë e lirisë. Nga një perspektivë e tillë, ajo që shquan Skënderbeun është se vepra e tij ka filluar një epokë të vetëdijësimit kombëtar, pavarësisht nëse ai vetë ka menduar apo nuk ka menduar për kombin, siç e njohim ne sot, i cili i ka rrënjët në shekullin XVIII. Për ta zgjeruar këtë interpretim, mund të përdorim konceptin e “natalitetit” të Hannah Arendt-it, i cili thekson aftësinë e veprimit politik për të krijuar fillime të reja. Sipas Arendt-it, veprimet politike, si ato të Skënderbeut në themelimin e Besëlidhjes së Lezhës (1444), krijojnë hapësira ku njerëzit bashkohen për të ushtruar agjencinë e tyre kolektive. Ky akt “nataliteti” tregon se veprimet e tij krijuan një hapësirë të re politike, ku shqiptarët filluan ta imagjinojnë veten si një entitet kolektiv, duke plotësuar kështu rolin e tij si mjet i arsyes historike.

Megjithatë, është absurde t’i mohohet se ai nuk ka pasur asnjë ide të lirisë dhe pavarësisë, qoftë edhe vetëm të familjes së tij. Ndonëse Lidhja e Lezhës sigurisht që dëshmon se aristokracia shqiptare ishte bërë bashkë për të mbrojtur tokat e tyre, nga pikëpamja e historisë me ngjyra Hegeliane dhe Arendtiane, farat e lirisë dhe agjencisë kolektive u mbollën në traditën shqiptare, të cilat do të lulëzojnë plotësisht pas pesë shekujve.

Andaj, unë nuk shtroj pyetjen nëse ky apo ai version i historisë së Skënderbeut është më i vërtetë, por nëse farat që mbolli Skënderbeu me kryengritjen e tij 25-vjeçare arritën të krijojnë një vetëdije historike për lirinë. Dhe, besoj që është vështirë t’i jepet një përgjigje negative kësaj pyetje, sepse në esencë lufta e tij ishte luftë për pavarësi – pavarësisht si e kuptojmë fushëveprimin e konceptit të tij të pavarësisë. Në dritën e Arendt-it, kjo pavarësi mund të shihet si një fillim i ri, ku shqiptarët, përmes veprimeve të Skënderbeut, filluan të artikulojnë një identitet kolektiv.

Përballja me kritikat bashkëkohore 

Disa interpretime bashkëkohore e reduktojnë Skënderbeun në një ushtar të Papës, një shërbëtor të interesave perëndimore ose një princ feudal i interesuar vetëm për pushtetin personal. Këto kritika, ndonëse mund të kenë bazë në disa fakte historike, si aleancat e Skënderbeut me Venedikun dhe Napolin, dështojnë të kapin rëndësinë normative të trashëgimisë së tij. Të thuash se Skënderbeu shërbeu interesave të huaja është të injorosh kontekstin strategjik të shekullit të 15-të, ku aleancat me fuqi të jashtme ishin të nevojshme për të mbijetuar kundër Perandorisë Osmane. Më e rëndësishmja, këto kritika e shkëpusin Skënderbeun nga roli i tij si simbol i pavarësisë shqiptare. Edhe nëse motivet e tij ishin të pjesshme feudale, akti i tij i bashkimit të principatave shqiptare në Besëlidhjen e Lezhës krijoi një hapësirë politike ku shqiptarët ushtruan agjencinë e tyre kolektive. Të reduktosh Skënderbeun në një instrument të huaj do të thotë të mohosh aftësinë e një populli për të ndërtuar identitetin e tij përmes veprimeve të veta historike, një qëndrim që dobëson besimin në projektin kombëtar shqiptar.

Analogjia me demokracinë greke

Për të sjellë një analogji që do ta bënte këtë interpretim më të arsyeshëm, mendoni demokracinë, e cila lindi në Greqinë antike. Njëkohësisht, kuptimi i demokracisë ishte jashtëzakonisht i ngushtë. Vetë Aristoteli, filozofi më i madh i Antikes, nuk pranonte barazinë mes të gjithë njerëzve, prandaj ai përjashtoi si të barabartë gratë, fëmijët, skllevërit dhe në përgjithësi të huajt. Demokracia, ndërkohë, nuk mund të funksionojë pa konceptin e barazisë së qytetarëve. Gjithsesi, demokracia athiniane kishte një koncept të barazisë qytetare, por interpretohej në atë formë që e bënte diskriminimin ndaj kategorive të ndryshme të qytetarëve legjitim. Tani shtrohet pyetja: A ishte apo nuk ishte demokracia greke demokraci e vërtetë?

Mendoj që përgjigjja duhet të kërkohet pikërisht te ideja dhe jo te aplikimi detyrimisht i cunguar i saj. Ajo ishte demokraci e vërtetë, sepse kërkonte që populli të udhëhiqte me shtetin, por përkufizimi i popullit ishte tejet i ngushtë. Gratë do të prisnin deri në fillim të shekullit të njëzetë për t’u bërë të barabarta me burrat dhe për ta fituar të drejtën e votës. Ideja e demokracisë vazhdoi të mbijetonte edhe atëherë kur ajo ishte harruar dhe varrosur si praktikë, dhe sistemet politike ishin bërë mbretërore ose perandorake. Edhe sot demokracia nuk është e realizuar plotësisht, madje ajo është instrumentalizuar për qëllime që fare nuk janë demokratike.

Edhe në rastin e Skënderbeut, çështja nuk është nëse ai përfaqësonte një projekt kombëtar të vetëdijshëm, por nëse përmes veprës së tij artikulohej një ide që mbijetoi dhe u universalizua në ndërgjegjen historike shqiptare.

Historia, shkruan Hegeli në veprën e tij “Filozofia e Historisë”, nuk fillon me një qëllim plotësisht të vetëdijshëm. Përkundrazi, ajo “fillon me qëllimin e saj të përgjithshëm – realizimin e Idesë së Shpirtit – vetëm në një formë implicite (an sich), që është instinkt i pavetëdijshëm, dhe ndërsa procesi i Historisë (siç është vërejtur tashmë), drejtohet drejt shndërrimit të impulsit të pavetëdijshëm në një të vetëdijshëm” (Hegel 1956, 25).

Si në rastin e demokracisë greke, edhe këtu duhet kuptuar që historia nuk fillon me vetëdije të plotë për idetë që ajo përfaqëson. Hegeli e shpreh këtë me idenë se historia zhvillohet fillimisht përmes një impulsi të pavetëdijshëm, një shtytje që nuk e artikulon ende qartë idenë që e përshkon. Por, me kalimin e kohës, kjo ide fillon të vetëdijesohet nëpërmjet veprimeve të figurave historike, të cilat, ndonëse të shtyra nga interesa personale apo pasione, bëhen bartëse të një ideje universale. Në këtë dritë, vepra e Skënderbeut mund të shihet si pjesë e kësaj ecjeje: jo për shkak se ai kishte një projekt të vetëdijshëm kombëtar në kuptimin modern, por sepse veprimtaria e tij mund të lexohet sot si mbartëse e një ideje që ka përmasë normative – idesë së lirisë, vetëvendosjes dhe mbrojtjes së trashëgimisë. Siç shkruan Hegeli (1956, 23), “asgjë e madhe në botë nuk është bërë pa pasion” – dhe pikërisht përmes pasioneve që lëvizin njerëzit në historinë reale, ide të mëdha fillojnë të marrin formë dhe të lënë gjurmë në ndërgjegjen kolektive.

Të reflektosh mbi Skënderbeun jo si historian profesionist, por si qytetar i angazhuar që kërkon të kuptojë rëndësinë dhe funksionin e veprës së tij në ndërgjegjen tonë kolektive, do të thotë të pyesësh nëse vepra e tij e madhe ishte në shërbim të një ideje që mund të ketë vlerë universale, apo në funksion të një praktike që nuk mund të universalizohet as në parim. Ky, për mua, është testi i vërtetë për të gjykuar nëse interpretimet që i bëjmë Skënderbeut janë të arsyeshme apo të paarsyeshme, të pranueshme apo të papranueshme. Shumë nga leximet bashkëkohore më duken të paarsyeshme sepse përpiqen ta shkëpusin Skënderbeun nga rrjedhat ideore historike, duke pretenduar se, nëse ai ishte vetëm një princ feudal i motivuar nga interesa personale, atëherë ai nuk mund të jetë hero kombëtar. Por kjo është një mënyrë e gabuar për ta gjykuar rolin e tij: sepse ajo çfarë ka rëndësi nuk është vetëdija e plotë që ai kishte për veprën e vet, por rrjedha që ajo vepër hapi. Ta reduktosh Skënderbeun në një figurë pa dimension normativ është, në të vërtetë, ta shndërrosh në një karikaturë historike – edhe nëse ky portretizim është i saktë faktikisht. Për mua, ky është interpretimi më i gabuar që mund t’i bëhet Skënderbeut – jo sepse mund të jetë faktikisht i pasaktë, por sepse e ndan figurën nga rrjedhat ideore që vepra e tij ndihmoi të artikulohen. Në vend që të ndihmojë në kuptimin më të thellë të trashëgimisë sonë, një lexim i tillë na ofron vetëm një skelet historik të zhveshur nga çdo normë përfaqësuese.

Leximet e drejta dhe të arsyeshme janë ato që marrin në konsideratë idetë që qëndrojnë pas veprimeve të tilla, madje edhe kur këto ide janë varrosur thellë në errësirat e historisë apo janë implementuar dhe kultivuar në mënyrë gjysmake dhe plotësisht jo adekuate. Nëse ideja nuk qartësohet, në kuptimin që i jep asaj Hegeli, atëherë historia mbetet jo më shumë se një koleksion të dhënash që do të përdoren dhe keqpërdoren nga ideologji që mund të qëndrojnë në anë krejtësisht të kundërt të idesë që personifikon një kryevepër historike.

Unë përmenda se pyetja që duhet të shtrojmë ne është: A kishte arsye Skënderbeu të mbronte trashëgiminë e tij dhe të principatave të tjera shqiptare? Përgjigja duhet të jetë shumë e qartë: secili që ka një trashëgimi ka edhe arsye për ta mbrojtur atë, për ta zhvilluar më tej, madje edhe nëse këto arsye nuk janë arsyet më të mira që mund të ekzistonin atëherë dhe sot. Nga një pikëpamje kapitaliste, arsyet për mbrojtjen e feudalizmit nuk janë fare arsye ose janë arsye pa validitet, por kapitalizmi ende nuk ekzistonte atëkohë, prandaj nuk mund të përdoret si arsye kundër feudalizmit. Përderisa Perandoria Osmane kuptohej si perandori okupuese, edhe kjo nuk përbënte arsye për të braktisur traditat e tyre, por përbënte arsye të mjaftueshme për t’i mbrojtur ato tradita.

Okupimi dhe legjitimiteti i ndryshimit

Para se të përfundoj, dua të theksoj edhe dy aspekte që janë, për mendimin tim, të rëndësishme për ta kuptuar pse duhet ta nderojmë veprën e Skënderbeut. Pikë së pari është çështja e okupimit dhe, së dyti, çështja e legjitimitetit të ndryshimit. Nga këto dy aspekte, Skënderbeu është në anën e pavarësisë.

E keqja e pushtimit qëndron në atë që ajo i privon komunitetet politike ta ushtrojnë agjencinë e tyre në mënyrë të pavarur nga okupuesi, sepse okupuesi nuk e konsideron të okupuarin të barabartë në vendimmarrje. Pushtimi, edhe kur bëhet në emër të ndonjë të mire më të madhe, mbetet pushtim dhe kjo është arsye e mjaftueshme – ku në thelb qëndron liria – për ta mbrojtur një trashëgimi kulturore dhe politike. Kjo na çon te çështja tjetër, e cila është e lidhur ngushtë me çështjen e parë, ajo e legjitimitetit të ndryshimit.

Edhe nëse kemi arsye të mira dhe valide për ta mbrojtur një trashëgimi, kjo nuk nënkupton se ndryshimi nuk është i pranueshëm dhe që duhet ndaluar me çdo kusht. Por, ka disa forma të ndryshimit: disa janë legjitime dhe disa nuk janë legjitime. Le të fillojmë me mënyrat legjitime për ta ndryshuar një trashëgimi që besojmë se nuk luan më një rol konstruktiv dhe të dobishëm në jetën tonë kulturore, shoqërore apo individuale. Kjo ndodh përmes një vetëdijeje mbarëkombëtare dhe kombëtare që lind nga diskutimet publike dhe përvojat personale dhe shoqërore me aspekte të këtyre traditave që nuk nxisin mirëqenien dhe lumturinë. Në shoqëritë demokratike, këto ndryshime ndodhin përmes formave dhe mekanizmave të ndryshëm demokratikë që mundësojnë dhe ndërmjetësojnë një proces të tillë vetëreflektimi mbi aspekte të trashëgimisë që janë bërë pengesa për zhvillimin e shëndetshëm të individëve dhe shoqërisë.

Në disa raste, kur tradita dhe trashëgimia uzurpohen nga individë ose grupe brenda të njëjtës trashëgimi, që megjithatë detyrojnë në mënyrë të papërgjegjshme dhe jolegjitime të gjithë aderuesit e saj të konformohen me një interpretim ose konceptim të veçantë të trashëgimisë, atëherë është e mundur që edhe format jodemokratike të ndryshimit të bëhen legjitime, me kusht që ato vetë të mos synojnë të shndërrohen në autoritarizëm që kërkon të hedhë poshtë kërkesat legjitime për ndryshim. Në histori shumë herë është vërejtur se si revolucionet dhe kryengritjet janë kthyer në armiq të betuar të lirisë dhe, për rrjedhojë, në vend që ta ringjallin trashëgiminë kulturore, ato e stagnuan atë edhe më tej.

Forma tjetër e ndryshimit të trashëgimisë nuk ndodh përmes diskutimeve, përvojave të vështira, ose mekanizmave që një shoqëri i pranon si legjitimë, por përmes pushtimit dhe ushtrimit të forcës, gjë që në mënyrë të pashmangshme çon në shkatërrimin e plotë të strukturave që e mbajnë një shoqëri. Kur imponohen ndryshime të tilla, lind një detyrim mbarëpopullor për t’u mbrojtur kundër sulmeve të tilla. Askush, pra, nuk ka të drejtë ta imponojë vullnetin e tij mbi të tjerët pa pëlqimin e tyre paraprak.

Skënderbeu nuk bëri gjë tjetër, veçse i organizoi shqiptarët për ta mbrojtur trashëgiminë e tyre nga një sundimtar i huaj që synonte t’i shndërronte ata në nënshtetas të një fuqie okupuese. Ky organizim politik dhe ushtarak i shqiptarëve në atë kohë, për ta mbrojtur veten dhe tokën e tyre nga okupimi osman, nuk është vetëm një akt heroik, por edhe një akt i vetëdijes së lartë për vlerën e trashëgimisë së tyre, si dhe një akt i lirisë.

Përfundim

Skënderbeu mbetet një simbol i fuqishëm i lirisë dhe vetëvendosjes, jo si një relikt i së kaluarës, por si një burim frymëzimi për një të ardhme të bashkuar dhe pluraliste. Në një epokë të polarizimit politik dhe presioneve të globalizimit, trashëgimia e tij na fton ta ripërtërijmë angazhimin tonë për unitetin kombëtar dhe pluralizmin. Përballë ndasive ideologjike dhe rrezikut të erozionit kulturor, Skënderbeu na kujton se identiteti shqiptar mund të jetë një hapësirë normative ku diversiteti fetar dhe rajonal bashkëjetojnë nën një qëllim të përbashkët: vetëvendosjen dhe lirinë. Për shembull, trashëgimia e tij mund të nxisë dialogun ndërfetar ose bashkëpunimin rajonal për ta forcuar unitetin shqiptar në një botë të globalizuar. Kjo nuk është detyrë e historisë, por e arsyes sonë politike, e cila duhet ta përdorë trashëgiminë e Skënderbeut për të ndërtuar një komunitet politik që u përgjigjet sfidave të sotme me guxim dhe unitet.