Shekullarizmi shqiptar – model kompleks

Shteti shqiptar, në krye me Enver Hoxhën, jo vetëm që e ndau fenë nga pushteti, por e përjashtoi në mënyrë absolute nga sfera publike dhe private.

Shkëlzen HALIMI, Shkup

Më 25 shkurt të vitit 1967, Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë, përmes një deklarate publike, do t’i drejtohet Komunitetit Bektashian, me ç’rast njofton se i jep fund aktiviteteve fetare. Në këtë deklarate, Kryesia e Kishës Ortodokse do të shprehet se: “Në solidaritet të plotë edhe me thirrjen që na drejtoi më datën 25.2.1967 Komuniteti vëlla Musliman Shqiptar, duke iu përgjigjur hovit revolucionar të masave të vendit tonë dhe veçanërisht asaj të rinisë sonë të mrekullueshme, ku bëjnë pjesë edhe fëmijët tanë dhe në duart e forta dhe të arta të së cilës qëndron e ardhmja e lumtur dhe e begatshme e popullit dhe Atdheut tonë të shtrenjtë, kemi vendosur dhe po vendosim sa vijon:

“Të gjithë priftërinjtë ortodoksë të Shqipërisë, në mbështetje të vullnetit të tyre dhe të udhëzimeve tona, të heqin uniformën fetare dhe të vishen civilë, pavarësisht nëse janë efektivë ose jo.

Të gjithë priftërinjtë ortodoksë të qyteteve dhe katundeve, ku nuk funksionojnë kishat, pushojnë së qenuri klerikë efektivë të Kishës sonë dhe janë udhëzuar që t’iu drejtohen për punë, në prodhim apo kudo gjetkë, zyrave përkatëse të Shtetit ose kooperativave bujqësore.

Të suprimohen të gjitha zëvendësit metropolitane dhe episkopale lokale në të gjitha rrethet.

Të lëmë në dispozicion të shtetit, për t’i përdorur simbas nevojave, kishat dhe manastiret e tepërta.

Të ndalojmë rënien e kambanave, mbasi prishin qetësinë e banorëve.

Suprimuam koret kishtare në Tiranë e Korçë, ku kanë ekzistuar.

Kemi ndaluar në pjesën më të madhe qysh para dy vjetëve dhe po ndalojmë këtej e tutje plotësisht që të kryejnë klerikët shërbime fetare nëpër familje.

Duke shikuar me këtë rast edhe veten dhe punën tonë, jemi angazhuar që të punojmë në të ardhmen më të mirë e të përmirësojmë ndërgjegjen tonë, duke punuar njëkohësisht që edhe vartësit tanë këtej e tutje të mos i bëhen më barrë popullit. Nga ana tjetër, angazhohemi që të jemi luftëtarë të vijës së parë për zhdukjen e zakoneve prapanike dhe besëtytnive e paragjykimeve, të cilat përbëjnë një shëmtim për kohën e sotme dhe veçanërisht për shoqërinë tonë”.

Në fund të kësaj deklarate publike drejtuar Komunitetit Bektashian, Kryesia e Kishës Autoqefale shprehet: “Ju bëjmë thirrje që të solidarizoheni edhe ju me masat e marra nga ana jonë sipas konditave tuaja”.

Nga ana tjetër, kryetari i atëhershëm i Komunitetin Bektashian, Iljas Fehmi Dede, në letrën drejtuar Komitetit Qendror të Partisë së Punës (13 shkurt, 1967), njofton se: “Ne, Kryesia e Komuniteti Bektashian Shqiptar, të frymëzuar nga fjalimi i shokut Enver Hoxha, të mbajtur para organizatave të bashkuara të Partisë, ku midis të tjerave thuhet se lufta kundër zakoneve prapanike dhe dogmave fetare, është njëkohësisht luftë klasore, përshëndesim iniciativën që mori personeli klerik e laik i Gjyshatës tonë të Fushë Krujës, për kthimin e asaj qendre fetare në një qendër edukative kulturore dhe dhurimin për këtë qëllim Kooperativës bujqësore ‘Partizani’ të Fushë Krujës. Të bindur se kthimi i kësaj qendre fetare në një qendër edukative kulturore, do t’i shërbejë më mirë popullit, i përgëzuam ata për këtë iniciativë dhe njëkohësisht u bëjmë thirrje të gjitha institucioneve fetare të tjera të vendit tonë që të ndjekin shembullin e tyre. Me këtë rast, garantojmë Komitetin Qendror të Partisë së Punës së Shqipërisë, Këshillin Ministror të Republikës Popullore të Shqipërisë dhe veçanërisht shokun Enver Hoxha, do të jemi deri në vdekje besnikë të vijës revolucionare të Partisë sonë të lavdishme dhe heroike”.

Këto dy dokumente (që gjinden në Arkivin Qendror Shqiptar) tregojnë qartë për një thyerje tragjike si pasojë e ndërhyrjes së pushtetit në atë që kishte të bënte me besimin dhe shpirtëroren. Ky brutalitet bëri që Shqipëria të shpallet shtet i parë ateist, me çka besimi në Zot u zëvendësia në besimin në Parti, përkatësisht në individin që qëndronte në maje të partisë (Enver Hoxha).

Historia e shekullarizmit shqiptar është e veçantë, mbase edhe specifike dhe nuk mund të kuptohet pa marrë në konsideratë periudhat kyçe që kanë formuar ndërgjegjen kolektive shqiptare. Që në shekullin XIX, në kuadër të Lëvizjes Kombëtare, rilindësit shqiptarë theksuan përparësinë e identitetit kombëtar përballë ndarjeve fetare. Figura të shquara të asaj periudhe, si Pashko Vasa, këtë frymë e trajtuan me maksimën e njohur: “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Në këtë periudhë, shekullarizmi shqiptar, për shkak të shumë rrethanave, nuk ishte projekt shtetëror i kodifikuar, por më shumë një bindje kulturore dhe politike në funksion të mbrojtjes së unitetit kombëtar në një shoqëri më shumë fe. Kjo qasje do të përkufizohet si një shekullarizëm kulturor dhe kombëtar, që i vuri kufij ndikimit të fesë në jetën publike, por pa e mohuar domosdoshmërinë e saj shpirtërore për individin, ndaj dhe shteti e feja e patën rrugën e tyre, duke mos u penguar në misionet e tyre. Edhe pas shpalljes së pavarësisë në vitin 1912 dhe gjatë periudhës së Mbretërisë Shqiptare, shteti shqiptar e ruajti qëndrimin laik, duke mos qenë fare armiqësor ndaj fesë.

Megjithatë, ndryshimi dramatik e tragjik ndodhi me ardhjen në pushtet të regjimit komunist pas Luftës së Dytë Botërore. Duke pasur për bazë matricën ideologjike marksiste–leniniste, regjimi i Enver Hoxhës do ta konsiderojë fenë si një pengesë për ndërtimin e shoqërisë socialiste. Kjo bëri që në vitin 1967 Shqipëria të shpallet “shteti i parë ateist në botë”, duke ndaluar çdo formë të besimit fetar, përfshi edhe shkatërrimin e objekteve të kultit. Ishte kjo periudhë e shekullarizmit të imponuar, totalitar dhe antifetar. Shteti jo vetëm që e ndau fenë nga pushteti, por e përjashtoi në mënyrë absolute nga sfera publike dhe private.

Në hapësirat e tjera shqiptare që, për shkak të rrethanave të njohura mbetën nën regjimin jugosllav, feja, ndonëse vija ndarëse me pushtetin ishte e qartë, sado kudo pati një hapësirë të vogël lirie, sepse konsiderohej më shumë si çështje shpirtërore individuale dhe jokolektive.

Gjatë periudhës së Jugosllavisë socialiste, në emër të shekullarizmit dhe ateizmit shtetëror, megjithatë, më shumë në mënyrë të heshtur, u ushtrua trysni e dukshme ndaj fesë dhe objekteve të kultit. Institucionet fetare u detyruan të përshtateshin me politikat e shtetit jugosllav, duke ndikuar në dobësimin e rolit publik të fesë. Për shumë shqiptarë, feja u bë një çështje private dhe simbolike, por asnjëherë nuk u zhduk nga ndërgjegjja kolektive. Pra, feja ka qenë një shtyllë e rëndësishme e jetës shpirtërore dhe kulturore të shqiptarëve në ish-hapësirat jugosllave – në Kosovë, Maqedoni të Veriut, Mal të Zi e Luginën e Preshevës. Shqiptarët, në këto treva, e kanë ruajtur përkatësitë e tyre fetare, duke krijuar një mozaik religjioz që reflekton pluralizmin shekullor të kombit shqiptar.

Sot shqiptarët, në këto hapësira, identifikohen gjithnjë e më shumë me një laicizëm kulturor, ku përkatësia fetare është e njohur, por jo dominuese në jetën publike dhe politike. Feja e ruan një dimension kulturor, ceremonial dhe, shpesh, sentimental, ndërkohë që identiteti etnik dhe kombëtar mbetet më i fortë se ai fetar. Shembujt e bashkëjetesës ndërfetare dhe martesave të përziera janë të zakonshme dhe, shpesh, përdoren si dëshmi të karakterit tolerues të shqiptarëve.

Feja, te shqiptarët, në ish-hapësirat jugosllave, ka qenë dhe mbetet një komponentë e rëndësishme e identitetit kulturor dhe historik, por asnjëherë një faktor përçarës ose dominues në raport me përkatësinë kombëtare. Ajo ka reflektuar më shumë nevojën për mbijetesë, përshtatje dhe unitet përballë sfidave të jashtme, duke dëshmuar një ekuilibër unik mes besimit dhe përkatësisë etnike që është karakteristikë e shqiptarëve në të gjitha trojet e tyre.

Duhet potencuar se ekziston një tendencë e panevojshme (në Kosovë), por që është e rrezikshme, e cila ndërlidhet me disa thirrje publike dhe organizim të aktiviteteve për kthimin në “fenë e të parëve”, gjë që herë-herë shkakton polemika të panevojshme dhe aspak produktive. Kjo tendencë nuk i shkon fare për shtati shoqërisë shqiptare, aq më tepër në periudhën e tanishme, e cila gjithnjë e më shumë po bëhet e mjegullt me të panjohura të natyrave të ndryshme. Shoqëria shqiptare nuk ka nevojë për një kaos brenda saj, sepse seriozisht do të rrezikoheshin shtyllat e ekuilibrit unik mes besimit dhe përkatësisë, të cilat deri tani kanë qenë shembull i bashkëjetesës së përsosur fetare.

Tipi i shekullarizmit shqiptar është një model kompleks që nuk mund të kategorizohet lehtësisht sipas modeleve perëndimore apo lindore. Ai përfaqëson një trajektore historike unike, ku një traditë e hershme e tolerancës ndërfetare dhe e ndjenjës kombëtare është përplasur me një përvojë të egër të shtypjes komuniste të fesë. Pas vitit 1990, si Shqipëria, ashtu edhe Kosova, kanë ndërtuar një formë shekullarizmi pragmatik dhe gjithëpërfshirës, që ruan ndarjen e fesë nga shteti, por nuk e mohon rolin e saj kulturor e shpirtëror. Ky model mbetet një shembull i shkëlqyeshëm i balancimit mes laicitetit shtetëror dhe harmonisë ndërfetare.