Rindërtimi i narrativës nacionaliste përmes interpretimeve të Skënderbejadës

Qysh nga Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarvm principis i Barletit, shkruar në vitin 1504, e deri në studimet e shekullit XXI, bëmat dhe heroizmat e Gjergj Kastriotit janë vëzhguar vetëm përmes legjendës së Skënderbejadës, shpeshherë duke shpërfillur krejtësisht realitetin shoqëror, rreshtimet identitare, kontekstin politik dhe aleancat fluide të periudhës së fundit të Mesjetës.

Lulzim HOXHA, Tiranë

Figura e Gjergj Kastriotit, e njohur gjerësisht si Skënderbeu, mbetet emblema më e qëndrueshme e historisë shqiptare. Në fakt, ekziston një konsensus i përgjithshëm se Skënderbeu është heroi më i madh për të gjithë shqiptarët. Brenda dhe matanë kufijve të shtetit shqiptar, si në Ballkan, ashtu edhe në Europën Perëndimore, monumentet e këtij simboli të kombit e lehtësojnë përfytyrimin e një ideali kombëtar që jo vetëm shtrihet përtej kufijve të shteteve të sotme ballkanike, por me praninë e tij edhe në qytetet e mëdha të Europës Perëndimore, të krijon përshtypjen se ai nuk qe vetëm heroi i kombit shqiptar, por edhe i gjithë Europës së krishterë të shekullit të pesëmbëdhjetë. Gjithashtu, madhështia e tij në historinë e Europës së shekullit të pesëmbëdhjetë, duket se i rri ngushtë territorit të sotëm të shtetit shqiptar, për pavarësinë e të cilit ai ka luftuar për më shumë se çerek shekulli. Madje kur sheh kufijtë etnikë të shqiptarëve në rajon, prania e busteve të heroit tonë kombëtar, krijon perceptimin se vetëm Skënderbeu mund t’i tejkalojë jo vetëm kufijtë shtetërorë, por edhe kufijtë rajonalë, duke na siguruar orientimin drejt Europës më së paku në nivel simbolik. Pak a shumë kështu do të shpërfaqej simbolika e Skënderbeut nën perspektivën e nacionalizmit shqiptar, pavarësisht se sa mund të korrespondojnë të vërtetat e mësipërme me kontekstin historik.

Përtej të dhënave historike që e paraqesin Gjergj Kastriotin si pjesë të realitetit feudal të shekullit të pesëmbëdhjetë, pas vdekjes së tij fizike, Skënderbeu u shndërrua në një mit, në simbol të rezistencës, të krishterimit, nacionalizmit, unitetit kombëtar, euroteizmit, harmonisë fetare dhe, në disa raste, edhe të orientimeve ideologjike të totalitarizmave të shekullit të njëzetë në Shqipëri. Ky mit ka ndikuar jo vetëm në perceptimin popullor për të kaluarën, por edhe në mënyrën se si historia është shkruar dhe konceptuar si disiplinë akademike në vendin tonë. Historia e Skënderbeut, përmes kalimit nga kronika në legjendë, nga burimet e dokumenteve zyrtare në epopé popullore, paraqet rastin më tipik ku shpaloset tensioni ndërmjet mitit dhe hulumtimeve historiografike, si dhe në shqyrtimin e mënyrës se si konceptimet e ngjarjeve historike si të vërteta objektive janë përballur me trashëgiminë kulturore dhe folkloristike ku figurat heroike përjetësohen si pjesë e narracioneve identitare kompakte. Në Shqipëri, por edhe në vendet e tjera të Ballkanit, metoda shkencore e historiografisë është vendosur vonë, shpesh si një import kulturor nga paradigmat shkencore perëndimore të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Mirëpo ndryshe nga vendet perëndimore ku ndarja midis historisë dhe mitologjisë u bë më se e qartë në paradigmat e reja që nisën të zhvillohen veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore, në Ballkan vazhdon të manifestohet një simbiozë mes kujtesës popullore dhe përsiatjeve akademike. Për pasojë, pavarësisht kalimit të dekadave dhe ndryshimit të sistemeve politike, studimet historike në Shqipëri kanë vijuar ta vëzhgojnë Gjergj Kastriotin si një personalitet që mund të kuptohet vetëm përmes projektit politik të nacionalizmit shqiptar. Jo si një personazh historik që vepronte si pjesë e kontureve shoqërore të shekullit të pesëmbëdhjetë, por si subjekt historik përmes të cilit është ndërtuar dhe përjetësuar e gjithë historia e qëndresës ndaj pushtuesve osmanë. Në rastin më të mirë, gjithë veprimtarinë e tij politike që nga viti 1443 deri në fund të jetës, studimet historike e kanë paraqitur vetëm duke raportuar dhe evidentuar faktet që demonstrojnë heroizmin, patriotizmin dhe trimërinë e Skënderbeut sipas lenteve të nacionalizmit, pa i analizuar në mënyrë kritike interpretimet e ndryshme ideologjike që bëhen pjesë e shkrimit të historisë, sidomos kur flitet për periudhën e Mesjetës së vonë. Për rrjedhojë, çka vijon të mbetet e pandryshueshme për studimet historike në Shqipëri, kuptohet, përveç mëtimit anakronik për të paraqitur një interpretim objektiv të bëmave të Gjergj Kastriotit nën një perspektivë historike neutrale, është simboli i Skënderbeut, i cili na shfaqet si një lider dhe strateg i pagabueshëm, paladin i drejtësisë, patriot dhe hero i destinuar për pavdekshmëri, çka e transformon prijësin legjendar të arbërve më tepër në një perëndi sesa në një personazh të mirëfilltë historik. Qysh nga Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarvm principis i Barletit, shkruar në vitin 1504, e deri në studimet e shekullit XXI, bëmat dhe heroizmat e Gjergj Kastriotit janë vëzhguar vetëm përmes legjendës së Skënderbejadës, shpeshherë duke shpërfillur krejtësisht realitetin shoqëror, rreshtimet identitare, kontekstin politik dhe aleancat fluide të periudhës së fundit të Mesjetës. Por, pavarësisht se trajtat sakrale të figurës së Skënderbeut kanë mbetur të paprekura nga thuajse çfarëdolloj “herezie” shkencore, riinterpretimet e Skënderbejadës në periudha të ndryshme historike kanë ditur përherë të nxjerrin në dritë domethënie të caktuara politike që gjithnjë i kanë shërbyer ideologjisë dominante të kohës. Ky fenomen mund të vërehet që nga libri i Barletit ku Skënderbeu paraqitet si një kampion i krishterimit dhe mbrojtës i interesave venedikase në rajon, për të vazhduar me periudhën e Rilindjes Kombëtare ku përkatësia fetare e heroit minimizohet për t’i lënë vend përpjekjeve të tij për unifikimin e shqiptarëve nën një sfond tashmë sekular, mandej gjatë fashizmit transformohet në një figurë që përmes aleancave me Venedikun dhe Napolin, dëshmon për miqësinë e hershme italo-shqiptare, teksa gjatë komunizmit kthehet në një hero të luftës së klasave dhe simbol i anti-imperializmit, për t’u kthyer pas vitit 1991 në një figurë të euroteizmit i cili vërteton përkatësine e shqiptarëve në kulturën europiane. Siç duket, në të gjitha rastet e mësipërme shkrimi i historisë së Skënderbeut dhe synimi për ta paraqitur atë në një mënyrë të caktuar dhe jo një tjetër, më tepër na tregon për interpretuesin dhe ideologjinë dominante të epokës ku ai shkruan sesa për personazhin historik që po merret në shqyrtim. Në fundshekullin XIX dhe shekullin XX imazhi i personalitetit të Skënderbeut u kthye në një simbol etiko-moral të përpunuar nga ideologët e nacionalizmit shqiptar dhe ky interpretim vijon edhe në ditët tona të mbetet i gjithëpranuar nga pjesa dërrmuese e komunitetit shkencor. Gjithë aktiviteti studimor i fushës së historiografisë gjatë sistemit monist u kthye në një liturgji kolektive të gjurmimit dhe “rizbulimit” të burimeve të reja që e rikonfirmojnë dhe plotësojnë më tej kultin e Skënderbejadës. Duke e shkëputur përfundimisht heroin nga njeriu, kanoni i Skënderbejadës nuk qe thjesht një shpikje historike, apo narrativë legjendare të pabazuar në histori. Përkundrazi, në termat e Mirçea Eliade-s, Skënderbeu u kthye në një mit që na mundëson ta kuptojmë vetë historinë, duke ofruar modele të bashkëndara të sjelljeve njerëzore në territorin ku kremtohet. Gjithashtu, shkrimi i historisë së Skënderbeut na bën të kuptojmë se, pavarësisht se u referohet ngjarjeve të së shkuarës, historia shkruhet përherë në të tashmen dhe, për pasojë, gjithnjë ndikohet dhe “filtrohet” nga rrethanat shoqërore dhe politike të së tashmes. Nga ana tjetër, Eric Hobsbawm-i argumenton se studimi i epikave të heronjve popullorë në Ballkan na bën të kuptojmë se shndërrimi i prijësave të Mesjetës së vonë në heronj popullorë, është një fenomen gjerësisht i përhapur edhe në historiografinë bullgare, serbe dhe greke. Me sa duket, prirjen më të madhe për t’u kthyer në të pavdekshëm e kanë pasur sidomos personazhet historike të cilët jo vetëm i kanë rezistuar kohës, duke u bërë pjesë e trashëgimisë gojore përmes rrëfenjave, epikave popullore ose baladave, por njëherësh kanë hyrë në historinë zyrtare nga kronikanët e funksionarëve të lartë të shteteve perëndimore. Mbas kohëzgjatjes së caktuar të brezave, kujtesa e njeriut shkrihet me përfytyrimin e përbashkët të heronjve legjendarë të së shkuarës, sikurse personazhi historik tretet brenda simbolikës së heroit. Kësodore, në periudhën e zgjimit kombëtar të shekullit XIX, këto personazhe – që me gjasë duhet të kenë qenë më pak të njohur gjatë shekullit XVII dhe XVIII – vendosen në rolin e protagonistit përgjatë veprimtarisë së lëvizjeve nacionaliste në rindërtimin e narrativës kombëtare dhe, me kalimin e kohës, fillojnë të kthehen në një imazh që promovon përfytyrimin e Epokës së artë të kombit, që në nacionalizmat ballkanik zakonisht daton në periudhën përpara pushtimit osman.

Ripërpunimi i Skënderbejadës si mjet legjitimiteti politik

Ndonëse pjesa më e madhe e historianëve bien dakord se Gjergj Kastrioti ka lindur në vitin 1405, lindja e tij si emblemë historike daton në vitin 1443 ku u dërgua nga sulltani që të merrte pjesë në mbrojtjen e Nishit nga kryqëzata e Varnës. Pikërisht në betejën e Nishit ai dezerton nga ushtria osmane dhe, së bashku me kalorësinë shqiptare, mbërrin në Krujë, merr në kontroll fortesën, e deklaron veten të krishterë dhe e fillon kryengritjen kundër osmanëve. Në lidhje me këtë ngjarje, Doan Dani shkruan se “episodi në fjalë përfaqëson një vijë të dyfishtë ujëndarëse: jo thjesht konvertimin e Skënderbeut osman në heroin e shumë kauzave, por në veçanti ngjarja e Nishit projekton Skënderbeun në histori, ngaqë veprimtaria e tij e mëparshme është shumë e mjegullt”. Viti 1443 duket se i dorëzon kauzës shqiptare Prijësin, kurse kombit Heroin. Mirëpo kontributi i tij nuk mund të kuptohet nëse shqyrtohen vetëm ngjarjet historike, pa marrë parasysh mitin e Skënderbejadës. Kështu që gjatë Rilindjes Kombëtare shqiptare kemi të bëjmë me lindjen për së dyti të heroit, kësaj here përmes mitit të Skënderbejadës. Rrëfimi i ngjarjeve historike të privuara nga aspekti mitik do ta kthente simbolin tonë kombëtar në një prijës mesjetar si shumë të tjerë dhe ajo çka ai përfaqëson në përfytyrimin kolektiv të shqiptarëve, parë në këtë perspektivë, do të ishte e paplotë. Sipas të dhënave të historianëve, saga e Skënderbejadës e ka origjinën në librin e Barletit, i cili rrëfen se Vojsava përpara se të sillte në jetë djalin “shikon në ëndërr një dragua që mbulonte të gjithë Epirin. Kokën e shtrinte përmes kufijve të turqve, të cilët i përpinte në gurmazin e vet të gjakosur, ndërsa bishtin e mbante në det, ndërmjet kufijve të krishterë, e sidomos territorit venedikas. Gjoni me t’iu rrëfyer ëndrra, ngaqë ajo s’qe punë që të hetohej me anë rropullish apo që të kërkonte për shpjegues Apolonin, e qetësoi me gëzim të madh të shoqen dhe profetizoi me lehtësi se prej saj do të lindte një burrë i shquar në jetë e në vepra, që do të ishte armiku më i rreptë i turqve dhe njëkohësisht kapedani i tyre fatbardhë, mbrojtës i fesë së krishterë dhe nderues i përjetshëm i pushtetit venedikas.” Shumica e ripërpunimeve të mëvonshme të mitit të Skënderbejadës janë mbështetur në interpretimin e Barletit, pavarësisht se devotshmëria e tij ndaj Venedikut dhe krishterimit me kalimin e kohës nis të zëvendësohet nga autoritetet e reja ideologjike të cilat vijuan procesin e rishkrimit të bëmave të heroit. Megjithëse, pas kësaj periudhe, teksti i Barletit do të përkthehej në gjuhë të tjera të Europës Perëndimore, ku fama e heroit si mbrojtës i krishterimit do të përhapej anembanë Europës, pak më shumë se tre shekuj më vonë, gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, miti i Skënderbejadës instrumentalizohet nga aktivistët e lëvizjes nacionaliste shqiptare, veçse kësaj here në tekstet e Sami Frashërit dhe vëllait të tij Naimit, besnikëria ndaj Venedikut dhe krishterimit transformohet në lavdinë për qëndresën, luftën për liri, shpëtimin e atdheut, besën, lindjen e shtetit duke ekzaltuar përgjithësisht virtytet e shqiptarëve. Ndërkaq, ajo çka vijon të mbetet e paqartë dhe e pashpjeguar është statusi social i Skënderbeut si autoritet feudal në Arbërinë e kohës, si dhe ndërveprimet e tij me familjet e tjera feudale arbërore. Në fakt, narrativa mitosimbolike e Skënderbejadës jep shumë pak të dhëna për elementet kontekstuale që i përkasin strukturës së shoqërisë arbërore të Mesjetës së vonë. Kjo për shkak se saga e Skënderbejadës në Shqipëri u ka paraprirë studimeve historike rreth figurës së Gjergj Kastriotit, të cilat në Shqipëri nisën të elaborohen vetëm në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore. Ndër interpretimet e para që flasin për heroin mitik në pozitat e një autoriteti feudal është libri i Fan Nolit Gjergj Kastrioti. Në këtë riinterpretim shfaqen për herë të parë edhe termat “shfrytëzues” dhe “i shfrytëzuar” ose “vasalë” dhe “feudalë” kur autori flet për rendin shoqëror të arbërve të shekullit të pesëmbëdhjetë. Paçka se statusi social i Skënderbeut të Nolit është ai i aristokracisë së vogël patriarkale, autori priret ta vendosë emfazën te roli i Skënderbeut si mbrojtës i fshatarësisë dhe të skamurve. Sipas Nolit, “Skënderbeu u identifikua plotësisht me katundarët e lirë të Shqipërisë, e kështu u bë udhëheqësi i tyre kombëtar më i math edhe më i çquar. Armiqtë më të tmerruar të kësaj kllase ishin bejlerët feodalë turq të Lindjes dhe borgjezët kapitalistë venecianë të Perëndimit”. Ideja e luftës kundër rendit feudal do të bëhej pjesë e historisë zyrtare të përpunuar gjatë periudhës së regjimit komunist, ku raportet e pushtetit do të mbitheksohen vetëm për të demonstruar se nocioni i luftës së klasave mund të identifikohet qysh në shekullin e pesëmbëdhjetë në kryengritjet e Skënderbeut dhe proletariatit arbëror kundër klasës feudale osmane. Gjatë periudhës së komunizmit kemi të bëjmë edhe me njësimin përfundimtar të sagës mitosimbolike të Skënderbejadës me veprimtarinë shkencore të studimit të historisë së arbërve të shekullit të pesëmbëdhjetë. Skënderbeu duhej të mishëronte profetin e fesë politike të nacionalizmit në një Shqipëri shumëfetare dhe njëherësh pararendësin e një protokomunizmi shqiptaro-mesjetar, prandaj ai nuk mund të paraqitej kurrsesi si mbrojtës i një feje dhe armik i tjetrës. Në periudhën pas rënies së komunizmit, narrativa e Skënderbeut si prijës i luftës së klasave u fshi përfundimisht nga tekstet e historisë, teksa nisi të përhapet dimensioni i tij shumëfetar, por mbi të gjitha përkatësia e tij në krishterim dhe kulturën perëndimore, jo vetëm përmes besnikërisë së tij ndaj Venedikut si te Barleti, por edhe aleancës së tij me Napolin kundër pushtuesve orientalë. Siç duket, evidentimi i një përplasjeje të Oksidentit kundër Orientit në shekullin e pesëmbëdhjetë ka pasur mjaft ndikim nga teza e Huntingtonit mbi përplasjen e qytetërimeve. Edhe kësaj here kemi të bëjmë me zhvendosjen në kohë të një koncepti të shekullit të njëzetë për “ta rizbuluar” qysh në Mesjetën e vonë. Përsëri figura heroike e Skënderbeut i shërben ribashkimit simbolik të ideologjisë dominante të së tashmes me gjurmimin e materialeve kulturore në të shkuarën e largët. Në anën tjetër qëndrojnë të dhënat historike, të cilat na tregojnë për fluiditetin e aleancave të mesjetës, e sidomos të periudhës së shekullit të pesëmbëdhjetë, ku jo vetëm principatat e krishtera kanë qenë të përçara dhe shpeshherë në luftë me njëra-tjetrën (gjë që mund të vërehet edhe në luftërat e osmanëve me udhëheqës rivalë politik të besimit mysliman), por – sikurse na tregojnë Noel Malcolm-i, Mark Mazower-i dhe Doan Dani – për të mposhtur rivalët e tyre, udhëheqësit katolikë të Perëndimit shpeshherë kanë nënshkruar marrëveshje edhe me sundimtarët osmanë. Gjithashtu, ideja e një konsensusi të përgjithshëm nga shtetet e krishtera të Perëndimit në lidhje me mbështetjen e prijësve të caktuar ballkanikë është po aq anakronike. Mirëpo, pavarësisht këtyre anakronizmave në fushën e historisë, edhe nëse bëmat e Skënderbeut do të ritregoheshin ashtu siç kanë ndodhur dhe miti i Skënderbejadës më së fundmi do të dekonstruktohej nga studimet historike, duke ndjekur metoda të mirëfillta shkencore, me shumë gjasë kjo nuk do ta reduktonte kontributin simbolik dhe fuqinë e mitit të Skënderbejadës në përfytyrimin kolektiv të shqiptarëve. Sikurse kanë argumentuar antropologët, mitet kolektive në shoqëri mund ta kryejnë funksionin e tyre, pavarësisht se sa korrespondojnë me të vërtetat historike. Më tepër sesa ofrimi i ngjarjeve historike reale, kontributi i këtyre miteve shpërfaqet pikësëpari në formulimin e një simbolike të përbashkët nëpërmjet riteve të legjitimitetit dhe vijueshmërisë në kohë. Si të tilla, ato bëhen pjesë e traditave kombëtare dhe luajnë një rol qendror në rikompozimin e veçorive kulturore ku strukturohet e gjithë përkatësia sociale e bashkësisë kombëtare.

Simbolika sociale e mitit

Njësimi i bëmave të njeriut konkret historik me heroin apo profetin mitik është një tipar i përbashkët si për traditat fetare teologjike, ashtu edhe për fetë moderne sekulare. Të dhënat empirike nuk e kanë impaktin e duhur në fushën simbolike për ta rrëzuar ndikimin e miteve në shoqëri, më së tepërmi është e anasjellta, që ka më shumë gjasa të ndodhë. Sikurse shkruan George Schöpflin-i, “Ata që janë pjesë e miteve të një komuniteti, duhet të jenë të vetëdijshëm se ajo me të cilën ata merren nuk është njëqind për qind e saktë, por prapëseprapë ata do ta pranojnë atë si të tyren”. Kështu, për shembull, në një histori të rrëfyer nga Zizeku, filozofi slloven flet për fizikantin dhe nobelistin suedez Nils Bohr, i cili kishte vendosur në hyrjen e derës së shtëpisë një patkua kali. Kur një mik i vjen për vizitë, e pyet i habitur Bohrin “Nuk e dija që i besoje të tilla bestytni, vërtet mendon se ky simbol do të ndihmojë?”. “Në fakt nuk i besoj” – ia pret Bohri – “mirëpo tregtari tek i cili e kam marrë më tha se ky simbol e kryen funksionin, edhe nëse unë nuk besoj në të”. Po njësoj, duke qenë se mitet strehohen në aspekte të nënvetëdijes kolektive të një shoqërie, ato e ruajnë vijueshmërinë kohore dhe funksionojnë krejt pavarësisht përshkrimit të fakteve historike. Në këtë kuptim, për të ekspozuar themelet mitologjike të kombformimit është shkruar shumë, madje nga shumëkush mendohej se pasi kjo punë të jetë kryer me sukses, kombet do të pushonin së ekzistuari, meqenëse ishte vërtetuar se ishin sajesa artificiale, të shpikura, të imagjinuara, pra joreale. Mirëpo, asgjë nga këto nuk ndodhi, kjo për shkak se komunitetet kombëtare mbahen të bashkuara në sajë të miteve të tyre mbi identitetin, origjinën, të shkuarën e përbashkët ose përvojat e tjera kolektive dhe jo nga mbështetja e tyre në faktet historike.

Në përpjekjet për ta kuptuar mitin e Skënderbeut jo vetëm si një narrativë historike, por si një strukturë e modeleve shoqërore që ka ndërtuar identitete dhe ka formësuar përfytyrime kolektive, është e domosdoshme të përdoret një qasje ndërdisiplinore. Ndër më të rëndësishmet është ajo antropologjike, veçanërisht perspektiva e propozuar nga Claude Lévi-Strauss, themeluesi i strukturalizmit në antropologjinë moderne. Sipas tij, mitet nuk duhen kuptuar si histori të thjeshta, por si struktura që funksionojnë në modelet e bashkëndara të një komuniteti për të zgjidhur kontradiktat e brendshme kulturore dhe shoqërore. Si i tillë, kulti i Skënderbejadës përfaqëson themelin simbolik të kombit shqiptar, nuk është thjesht rrëfimi i një heroi që u ngrit kundër osmanëve, e orientoi vendin kah Perëndimit, përbashkoi familjet e tjera feudale arbërore në një kauzë të vetme ose mbrojti të drejtat e fshatarësisë kundër feudalëve turq. Skë