Receptimi i figurës së Ismail Qemalit në Kosovë

Pavarësia, Flamuri, Vlora dhe Ismail Qemali në Kosovë gjithnjë janë përjetuar si fjalë e dytë për lirinë kombëtare. Me gjithë kufizimet e shumta që i impononte koncepti i historiografisë serbe, në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, është shkruar për pavarësinë Shqipërisë, rrjedhimisht edhe për Ismail Qemalin. 

Hysen MATOSHI, Prishtinë

Historia kombëtare e shqiptarëve do të mund të periodizohej në dy ndarje të mëdha: periudhën parashtetërore dhe periudhën shtetërore. Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë shënon pikën ndarëse dhe përbashkuese të tyre. Përpjekjet e elitës shqiptare për të krijuar shtetin kombëtar, të nisura që në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, rezultuan me sukses pikërisht në Vlorë, e cila me kohë u kthye në simbolin e krenarisë sonë kombëtare. Veçmas Vlora do të kuptohej si e tillë nga shqiptarët që mbetën jashtë kufijve të shtetit amë. Emri Vlorë në Kosovë dhe në viset e tjera veriake, edhe sot e gjithë ditën, mbetet ndër emrat më të përzgjedhur nga prindërit për të pagëzuar të bijat e tyre. Vlora, përveçse shenjë e identifikimit, përveçse krenari e etnisë, mbi të gjitha ishte shpresa se një ditë lirinë dhe mëvetësinë do ta gëzonte edhe pjesa tjetër e kombit.

Megjithatë, sa herë është përmendur Vlora, është menduar për protagonistin kryesor të ngjarjes së madhe të pavarësisë, për Ismail Qemalin. Ndonëse i njohur për veprimtarinë e tij politike në Perandorinë e asokohshme Osmane, si pinjoll i derës së madhe shqiptare, që për shekuj përfaqësonte familja Vlora, Ismail Qemali e arriti apogjeun e tij duke qenë prijatar në më të madhen ngjarje të historisë sonë. Ai u bë sinonim i identitetit tonë të shpërfaqur në trajtë shtetërore, në trajtën më të lartë të organizimit të një kombi deri atëherë të pushtuar e të nëpërkëmbur. Ndonëse Kosova dhe viset e tjera shqiptare, që mbetën jashtë kufijve të shtetit amë, patën përfaqësuesit e tyre në Kuvendin e Pavarësisë, vendimet e të mëdhenjve të kohës e mbështetën vetëm krijimin e një Shqipërie kryesisht bregdetare. Copëtimi i trungut etnik shqiptar u përjetua si një zhgënjim i madh i dy të tretave të viseve shqiptare. Pavarësisht kësaj, Festa e Flamurit, festa e pavarësisë, u kremtua si një fitore mbarëkombëtare. Shpresa se një ditë, pas një rrugëtimi të vështirë e plot sfida, edhe pjesa tjetër e kombit do ta gëzonte lirinë dhe pavarësinë, nuk treti asnjëherë.[1]

Ismail Qemali në historiografinë e Kosovës

Pavarësia, Flamuri, Vlora dhe Ismail Qemali në Kosovë gjithnjë janë përjetuar si fjalë e dytë për lirinë kombëtare. Me gjithë kufizimet e shumta, që impononte koncepti i historiografisë serbe, në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, është shkruar për Pavarësinë Shqipërisë, rrjedhimisht edhe për Ismail Qemalin. Në këtë vështrim do të sjell përmbajtjet e tri teksteve të akademik Ali Hadrit, të cilat janë ndër fillimet e historiografisë shqiptare në ish-Jugosllavi. Libri “Pasqyrë e historis nacionale shqiptare”[2], si teksti i parë mësimor i hartuar nga shqiptarët, botuar më 1960, është bashkautorësi e historianit tonë të njohur me Milan Perkajn, ndërsa dy tekstet vijuese nga Ali Hadri janë konceptuar për nivele të ndryshme arsimore, si “Histori e Popullit shqiptar për shkollën fillore”[3] dhe “Histori e Popullit shqiptar për shkollat e mesme”[4] që e panë dritën e botimit më 1966, përkatësisht më 1967. Është e kuptueshme që në këto histori kombëtare t’i kushtohej vëmendje edhe shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe kryeprotagonistit të saj, Ismail Qemalit. Vëmë re se dallime ndërmjet tekstit të dytë dhe të tretë pothuajse nuk ka, përjashtimisht tri-katër fjalësh sinonimike. Në secilin prej këtyre teksteve emri i Ismail Qemalit përmendet si personaliteti kryesor që i priu Kuvendit të shpalljes së Pavarësisë, si autoritet që kishte mbështetjen e disa prej fuqive vendimmarrëse të kohës dhe si kryetar i Qeverisë e ministër i Punëve të Jashtme. Përjashtimisht tekstit të parë, ku Ismail Qemali vlerësohet si “njani nder Shqiptarët ma të shquem”, nuk gjejmë cilësime të tjera lidhur me personalitetin e tij. Po në botimin e vitit 1960, si ilustrim, është dhënë edhe deklarata e shpalljes së Pavarësisë[5], e cila, sikundër shihet, mungon në botimet vijuese, por, me sa duket, si hapësirë kjo deklaratë është zëvendësuar me një portret të Ismail Qemalit.

Ismail Qemali në studime shkencore dhe në krijime artistike

Përveç vlerësimeve të akademik Rexhep Qosjes, sipas të cilit Ismail Qemali përfaqësonte vullnetin e popullit edhe si qeveritar dhe se Shqipëria nën udhëheqjen e tij do ta kishte, pa asnjë dyshim, vendin mes botës së përparuar perëndimore, ndër autorët shqiptarë të Kosovës, që kanë kontribuar me punime studimore rreth figurës së çmuar të Ismail Qemalit do të veçonim: prof. dr. Sadri Fetiun, si autor i sintezës shkencore “Ismail Qemali sipas poezisë sonë popullore”[6], prof. dr. Rrustem Berishën, me punimin “Kënga, Ismail Qemali, flamuri dhe Vlora” (I është kënduar Atdheut për Pavarësinë)[7], prof. dr. Fazli Sylën, me punimin “Pavarësia kombëtare në epikën tonë historike”[8], prof. dr. Nuhi Vincën me kontributin “Për këngët ardhetare të Pavarësisë me një distancë kohore njëshekullore”, prof. dr. Shkëlzen Raçën, si autor i studimit “Ismail Qemali dhe diplomacia greke”[9], pastaj kontributin e historianit Sylë Ukshini, me shkrimin “Ismail Qemali në një artikull të gushtit 1912 të gazetës “Neue Freie Presse”[10]; dr. Eqrem Zenelajn, që ka publikuar në revistën “Gjurmime albanologjike” materiale nga arkivat austriakë nën titullin “Gjenealogjia e familjes Vlora (Nga Sinan Pasha deri te Ismail Qemal bej Vlora)”[11], disa shkrime publicistike të Qerim Pllanës etj.

Figura e Ismail Qemalit është e pranishme edhe në krijimtarinë artistike në Kosovë. Veçmas në letërsinë popullore portreti i tij ndeshet, në rend të parë, në këngë kushtuar flamurit dhe ditës së pavarësisë. Gjeniu popullor jo rrallë e koncepton edhe ngjarjen madhore të pavarësisë si pjesë portretizimi të figurës së Ismail Qemalit. Megjithatë, ka edhe këngë që i kushtohen enkas kësaj figure të shquar kombëtare, si, bie fjala, në një këngë të krahinës së Llapit, e shënuar në fshatin Pakashticë, në të cilën ai vlerësohet si “i dyti Skënderbe / qi lufton për atdhe”[12]. Po kështu, shumë nga poetët tanë i kanë kushtuar krijime letrare Plakut të Vlorës, mendjes së tij të ndritur e vizionare, duke e cilësuar me epitete të zgjedhura. Kujtojmë Ali Asllanin, Lasgush Poradecin, Xhevahir Spahiun, por edhe autorë të tjerë nga Kosova, sikundër është poeti dhe studiuesi Adem Zejnullahu, i cili në krijimin “Dielli në Vlorë”, shkruar në 100-vjetorin e pavarësisë, tërheq një paralele kontrastive ndërmjet copëtimit të tokave etnike dhe aktit madhor e historik të shpëtimtarit të Shqipërisë:

Gurët e kalasë shtizë me shenjën tonë

Emri i atdheut në tempullin e vjetër

E ngriti zogu i qiellit Ismail Qemali

Njëqind vjet valon flamuri në Vlorë

Evropës njëherë iu ngrinë gërshërët në dorë.[13]

Natyrisht numri i autorëve të Kosovës, të cilët e portretizojnë poetikisht Ismail Qemalin, është i madh, por do të vë theksin tek autori bilingual Shahin Hasani[14], i cili dhënësit të pavarësisë ia kushton një poezi pikërisht në Ditën e shpalljes së pavarësisë Kosovës, më 17 shkurt të vitit 2008.

Institucionalizimi i emrit të Ismail Qemalit

Ismail Qemali është njëra ndër figurat më popullore dhe më të pakontestueshme të historisë sonë në Kosovë dhe gjithandej viseve veriake shqiptare. Pas ndryshimeve të mëdha në vetëdijen tonë, pas kombëtarizimit të saj dhe veçmas pas ndryshimit të statusit të Kosovës, institucionet përkatëse kanë pagëzuar shkolla, rrugë dhe sheshe me emrin e tij. Kështu, Ministria e Arsimit, e Shkencës, e Teknologjisë dhe e Inovacionit e Kosovës ka emërtuar një numër të konsiderueshëm vatrash të edukimit dhe të arsimimit të Kosovës me emrin e Ismail Qemalit.[15] Bazuar në listën e shkollave fillore dhe të mesme të ulëta si dhe të shkollave të mesme të larta, del se në Kosovë gjashtë shkolla kanë nderin të identifikohen me emrin e Plakut të Vlorës. Në rend të parë veçojmë gjimnazin e Dardanës (ish-Kamenicës), një vatër e rëndësishme, ku i ndjekin mësimet të rinjtë e 72 vendbanimeve, por edhe të fshatrave të komunave përreth, sikundër janë Novobërda, Bujanoci dhe Medvegja; pastaj këtë emër madhor të historisë sonë e bart edhe shkolla fillore dhe e mesme e ulët e Bregut të Diellit e Prishtinës, e cila është ndër shkollat me numrin më të madh të nxënësve në Kosovë[16] dhe pa asnjë dyshim shkolla me numrin më të madh të nxënësve në Prishtinë. E tillë është edhe një shkollë urbane, sikundër është ajo e Mitrovicës, e cila gjendet në pjesën jugore të qytetit. Shkolla fillore dhe të mesme të ulëta, të pagëzuara me emrin e Ismail Qemalit ka edhe në Prelez të Jerlive në Komunën e Ferizajt, pastaj në Saradran të Komunës së Istogut dhe në Bellanicë të Komunës së Malishevës.

Ismail Qemali i gjithmonshëm…

Edhe më shumë se njëqind vjet pas vdekjes, Ismail Qemali mbetet njëra ndër figurat më referenciale të identitetit kombëtar, figurë e krenarisë së gjithmonshme e gjithëkombëtare. Sikundër në Shqipërinë londineze, ashtu edhe në Shqipërinë e mbetur jashtë kufijve të saj, emri i Ismail Qemalit u bë sinonim i aktit madhor të shpalljes së pavarësisë, por njëkohshëm u bë një burim frymëzimi për brezat që vijuan rrugën në përpjekje për të siguruar një status shtetëror edhe për pjesën e robëruar të kombit. Shpallja e pavarësisë së Kosovës, më 17 shkurt 2008, është në vazhdën e modelit të rrugëtimit nëpër shtigjet e vështira të pavarësisë së kombit shqiptar. Për këtë arsye, Ismail Qemali mbetet njëra ndër figurat më emblematike të historisë së gjithmbarshme shqiptare, e vlerësuar në jetën institucionale, shoqërore e kulturore të Kosovës si shenjë prijatare në rrugën e pjekurisë së ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve dhe si shenjë udhërrëfyese e ndërtimit të identitetit shtetëror të Republikës së Kosovës.

[1] Festa e Flamurit, Dita e Pavarësisë së Shqipërisë, është përjetuar si festa më e madhe mbarëkombëtare në viset shqiptare të mbetura jashtë shtetit shqiptar. Madje, kjo festë është shënuar në mënyra të ndryshme edhe në kohën kur një gjë e tillë ishte e ndaluar rreptësisht dhe ishte edhe e dënueshme me ligjet dhe praktikat gjyqësore të shtetit jugosllav. Organet policore dhe gjyqësore të Jugosllavisë ndërmerrnin masa ndaj kujtdo që do të organizonte çfarëdo manifestimi për Ditën e Pavarësisë – 28 Nëntorin. Janë të shumta masat represive dhe dënimet që ndërmerreshin ndaj organizatorëve, sikundër arrestimet dhe dënimet e tyre me burg. Edhe personalisht, bashkë me dy veprimtarë politikë dhe kulturorë – z. Naim Canaj dhe z. Muharrem Hoda, jemi përballur me një masë të tillë, më 28 Nëntor 1993, kur për organizimin e një aktiviteti kulturor për nder të Ditës së Flamurit, në Shtëpinë e Kulturës në fshatin Koretin, u arrestuam nga policia serbe dhe nga Gjykata serbe e Kamenicës u dënuam me procedurë të shpejtë, fillimisht me një dënim prej 40 ditësh, i cili nga shkalla e dytë u shndërrua në dënim prej 60 ditësh. Për këtë shih: Amnesty International, Annual report, 1993, London.  

[2] Ali Hadri – Milan Perkaj, Pasqyrë e historis nacionale shqiptare, “Rilindja”, Prishtinë, 1960.

[3] Dr. Ali Hadri, Historia e popullit shqiptar – për shkollën fillore, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1966.

[4] Ali Hadri, Historia e popullit shqiptar – për shkollat e mesme, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1967.

[5] Ali Hadri – Milan Perkaj, vep. cit., f. 129: “Tue u mbështetë në dëshirën e shenjtë dhe vullnetin e pacenueshëm të popullit, na përfaqësuesit e tij e shpallim Shqipnin e lirë dhe të pamvarun.”

[6]Java albanologjisë, nr. 3, vëllimi II, Instituti Albanologjik, 2013, Prishtinë, f. 7 – 10.

[7] Java albanologjisë, nr. 3, vëllimi II, Instituti Albanologjik, 2013, Prishtinë, f. 29 – 35.

[8] Java albanologjisë, nr. 3, vëllimi II, Instituti Albanologjik, 2013, Prishtinë, f. 11 – 20.

[9] Java albanologjisë, nr. 3, vëllimi II, Instituti Albanologjik, 2013, Prishtinë, f. 59 – 62.

[10] Shekulli, nr. 2481, 28 nëntor, 2008, f. 19.

[11] “Gjurmime albanologjike”- seria e shkencave historike, nr. 31-32, 2003, IA, Prishtinë, f. 238-335.

[12] Këngë popullore historike, vëllimi II, kënga nr. 207, me titullin “Qemail Vlora”, që ka 12 vargje, botoi Instituti Albanologjik, 2007, Prishtinë, f. 369.

[13] Adem Zejnullahu,  Dhembje shiu, Shoqata e Shkrimtarëve e Mitrovicës, “Jakup Ceraja”, Mitrovicë, 2012, f. 7.

[14] Shahin Hasani – Shkoza, Dallgë malli, Shtëpia Botuese Era, Prishtinë, f. 41.

[15] Regjistri i shkollave të Kosovës, Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë e Republikës së Kosovës.

[16] Kjo shkollë në vitin shkollor 2017-2018, në tri nivele të arsimit dhe edukimit kishte 2842 nxënës.