KE me kritika për ekonominë e Maqedonisë së Veriut në Raportin e Progresit

Komisioni Evropian për Maqedoninë e Veriut, Shqipërinë dhe Malin e Zi konstaton se kanë shënuar përparim të caktuar dhe kanë arritur nivel të mirë të përgatitjes për krijimin e një ekonomie funksionale të tregut, ndërsa ka tone kritike për më shumë fusha. Për Maqedoninë e Veriut, për çdo vit po përsëriten kritika të ngjashme duke filluar nga korrupsioni, reformat në arsim, realizimin e “tenderëve”, hendekun në tregun e punës midis ofertës dhe kërkesës, ekonomisë informale, dixhitalizimin e ngadalshëm…

Për Maqedoninë, madje ka vërejtje për prokurimet publike me mungesë të kapaciteteve të institucioneve për menaxhimin e furnizimeve publike, ku zbatohen edhe praktika të paqarta gjatë shpërndarjes së kontratave për projektet kryesore, për borxhin publik në rritje, si dhe dinamikën e dobët ekonomike, ku rritjet e pagave dhe pensioneve sjellin rreziqe të reja për rritjen e inflacionit. Njëherësh shtrenjtimi i energjisë do të godasë fuqishëm ekonominë, duke pasur parasysh se vendi goxha po mbështetet në energjinë e importuar.

FOKUS NË REFORMAT STRUKTURORE

Sipas raportit, Maqedonia e Veriut duhet të fokusohet në reformat strukturore, të cilat janë kyçe për zvogëlimin e borxhit dhe fuqizimin e rritjes ekonomike, që do të përmirësojë standardin e jetesës së qytetarëve. Pra, reformat strukturore janë në thelb masa që ndryshojnë strukturën e ekonomisë, pra kuadrin institucional dhe rregullator të veprimtarisë së biznesit të kompanive dhe individëve. Ato janë krijuar për të forcuar ekonominë dhe për të kontribuar në realizimin e balancuar të potencialit të rritjes.

Për shembull, mjedisi i përgjithshëm i biznesit mund të përmirësohet nga rregulloret që kontribuojnë në fleksibilitetin e tregut të punës, në thjeshtësimin e sistemit të taksave ose në uljen e burokracisë, gjë që e bën më të lehtë për kompanitë të bëjnë biznes dhe të planifikojnë për të ardhmen. Nga kjo përfitojnë edhe familjet, pasi blejnë produkte më të lira dhe cilësore dhe kanë më shumë para për mallra të tjera, shpjegojnë ekonomistët.

Raporti në ndërkohë ndër gjetjet e tjera thekson se Maqedonia e Veriut është në mes të një niveli përgatitjeje dhe një niveli të moderuar të përgatitjes dhe nuk ka bërë përparim në parandalimin dhe luftën kundër korrupsionit. Korrupsioni mbetet i përhapur në shumë fusha dhe është një çështje shqetësuese serioze.

Qeveria aktuale është shprehur se lufta kundër korrupsionit është prioritet. Tregu i punës vazhdon të përballet me probleme strukturore, duke përfshirë përqindjet e ulëta të pjesëmarrjes, emigracionin e konsiderueshëm dhe një hendek të madh gjinor. Mjedisi i biznesit është ende i penguar nga një ekonomi e madhe informale.

Megjithatë, për sa i përket pozicioneve makroekonomike, rimëkëmbja ekonomike pas pandemisë thuhet se ka mbetur e dobët, me rritjen e PBB-së duke u ngadalësuar në rreth 1 për qind në 2023, nga 2.2 për qind në 2022, për shkak të kërkesës së dobët të brendshme. Gjithashtu, rritja e konsumit të familjeve u ngadalësua, pavarësisht se ajo u forcua nga rritja e pagave, remitancave dhe mbështetja e qeverisë.

Përafrimi me standardin evropian apo konvergjenca me nivelet e të ardhurave të BE-së ka mbetur e ngadaltë, me PBB-në reale për frymë në rritje nga 37 për qind e mesatares së BE-27 në 2017 në 43 për qind në 2021 dhe më pas duke rënë gradualisht në 41 për qind në 2023. Nga ana tjetër, pozicioni i jashtëm ekonomik i vendit është përmirësuar ndjeshëm. Deficiti i llogarisë korente, i cili u rrit në 6.1% të PBB-së në vitin 2022 për shkak të rritjes së çmimeve të energjisë, u ngushtua në një suficit vjetor prej 0.7% të Prodhimit të Brendshëm Bruto gjatë vitit 2023 dhe me rënien e çmimeve të energjisë dhe prodhimit vendas të energjisë elektrike , u reduktua nevoja për të importuar rryma. Investimet e huaja direkte, me rreth 3.8% të PBB-së, ishin më të ulëta vitin e kaluar krahasuar me vitin 2022 (5%), por gjithsesi mbi mesataren 5-vjeçare.

SFIDAT E ARSIMIT

Sa i përket sfidave që sjell ekonomia e madhe informale, thuhet se ato nuk janë zgjidhur me vendosmëri. Sipas vlerësimeve të FMN-së, ekonomia informale llogaritet të zërë deri në 38% të PBB-së, duke dëmtuar konkurrencën e kompanive vendase.

“Sektori informal në vend ka forma të ndryshme, ndër të cilat më të spikatura janë fuqia punëtore e paregjistruar, pagat pjesërisht të padeklaruara dhe parregullsi të tjera në zbatimin e Ligjit të Punës”, thuhet në raport.

Kjo është shqetësuese për bizneset vendase, pasi shtrembëron konkurrencën, ul cilësinë e mjedisit të biznesit, çon në mungesë të të ardhurave publike dhe lë disa punëtorë pa mbrojtje sociale. Në qershor 2023, qeveria miratoi strategjinë dhe planin e ri të veprimit 2023-2025 për formalizimin e ekonomisë informale. Zbatimi i strategjisë dhe planit të veprimit të qeverisë 2018 për të luftuar ekonominë informale mbeti i ngadaltë.

Reforma e formimit të arsimit profesional është e ngadaltë, ndërkohë që mospërputhjet e aftësive vazhdojnë. Numri i njerëzve me arsim të lartë është rritur, por kurrikulat nuk arrijnë t’i pajisin të diplomuarit me aftësitë e nevojshme për të përmbushur kërkesën për punë. Në veçanti, mungesa e aftësive teknike tek të diplomuarit e arsimit profesional shihet si një pengesë kryesore nga bizneset. Në vitin 2023, Qeveria miratoi Ligjin për arsimin profesional i cili synon të kapërcejë fragmentimin e institucioneve të kësaj lëmie Ligji duhet të miratohet ende nga Kuvendi. Shpenzimet publike për arsimin dhe trajnimin mbetën të qëndrueshme në vitin 2023 në 3.7% të PBB-së (nën nivelin e BE-së prej 5%). Megjithatë, shpenzimet janë joefikase, kryesisht për shkak të formulave të vjetruara për rishpërndarjen e fondeve të arsimit publik nga bashkitë. Në 0.4% të PBB-së (duke përfshirë një pjesë të vogël nga sektori privat), shpenzimet e ekonomisë për kërkimin dhe inovacionin janë ende shumë të ulëta.

“TENDERËT”

Në vitin 2023, tregu i prokurimeve publike13 arriti në 10,9% të PBB-së së vendit, krahasuar me 8,6% në vitin 2022. Ai përfaqësonte 28,3% të buxhetit të shtetit. Konkurrenca në prokurimet publike mbetet e kufizuar. Përdorimi i procedurave të prokurimit me negocim u ul në 1.6% në 2023, krahasuar me 6.6% në 2022. Anulimi i tenderit u ul në 26.95% (19% i plotë dhe 7.95% anulim i pjesshëm) në 2023 krahasuar me 31% (20% i plotë dhe 1 % anulim i pjesshëm) në 2022. Pavarësisht publikimit për përdorimin e kritereve cilësore të dhënies së kontratës, përdorimi i tenderit ekonomikisht më të favorshëm (MEAT) si kriter fitues është ende i kufizuar. Në vitin 2023 vetëm 1 336 njoftime prokurimi nga 24 005 njoftime prokurimi zbatuan kriteret MEAT (5.6%). Për sa i përket vlerës, vetëm 9% e tenderëve përdorën kriteret përkatëse. Duhet të organizohen trajnime dhe udhëzime të mëtejshme për aplikimin e MEAT.

Vërejtje ka edhe për realizimin e projekteve më të mëdha.

“Projekti i Korridorit 8 dhe 10D vazhdon të ngrejë shqetësime për përdorimin e Ligjit për Investimet Strategjike për të anashkaluar rregulloret e prokurimit publik. Kontrata për ndërtimin e projektit më të madh të infrastrukturës në historinë e vendit iu dha drejtpërdrejt një konsorciumi ndërkombëtar pa një proces konkurrues tenderimi. Përveç kësaj, marrëveshja është shënuar si konfidenciale dhe nuk është bërë publike”, thekson Raporti i Komisionit Evropian.

Kompanitë më të vogla dhe zonat rurale ende përballen me pengesa për dixhitalizimin. Nevojiten më shumë përpjekje për të përmirësuar aftësitë dixhitale, duke përfshirë: (i) krijimin e një kuadri kombëtar për aftësitë dixhitale për studentët dhe mësuesit; (ii) rritja e mjeteve të Teknologjisë informatike në shkollat ​​fillore dhe të mesme; dhe (iii) zgjerimin e aksesit në internet me shpejtësi të shpejtë për bizneset e vogla dhe për zonat jo urbane. Transparenca dhe efektiviteti i ndihmës shtetërore ndikohet nga numri i lartë i ofruesve të ndihmës shtetërore, mungesa e një regjistri të përditësuar dhe kompetenca ende margjinale e Komisionit për Mbrojtjen e Konkurrencës në mbikëqyrjen e ndihmës shtetërore. Informacioni publik mbi ndihmën shtetërore që qeveria u jep kompanive është i paplotë dhe kriteret për përzgjedhjen e përfituesve janë shpesh të paqarta. Për të mundësuar krijimin e një regjistri të ndihmës shtetërore, qeveria po krijon një sistem informacioni menaxhues që lidh institucione të ndryshme, por procesi vonohet.

Brukseli ka vërejtje edhe për vonesat në rritjen e efikasitetit energjetik apo kursimin e energjisë që përfshin investimet në zëvendësimin e fasadave, dritareve, çatisë, kulmit … në ndërtesat private dhe publike. Thënë ndryshe, përdorimi më i madh i energjisë në ekonomi rrit edhe çmimet e prodhimeve, ndikon në koston e tyre , rrit potencialisht edhe inflacionin dhe e bën më pak konkurruese ekonominë vendore.

Raporti i Progresit në pjesën ekonomike thekson gjithashtu se pavarësisht nevojës urgjente për modernizimin e infrastrukturës së ekonomisë, investimet në këtë fushë janë të ulëta dhe se dixhitalizimi i ekonomisë po ecën ngadalë. Masat për përmirësimin e efikasitetit të energjisë janë gjithashtu të vonuara.

“Ekonomia karakterizohet me intensitet të lartë energjetik me efikasitet të ulët në prodhimin dhe konsumin e energjisë. “Efiçenca e energjisë është një nga shtyllat kryesore për arritjen e synimeve ambicioze kombëtare të energjisë dhe klimës,” thuhet në raport.

Njëherësh konstatohet se janë rritur kapacitetet prodhuese të energjisë së rinovueshme që tani përbëjnë 33 për qind të totalit të prodhimit vendor të energjisë elektrike.