Figurat ikonike: Nga soteriologjia drejt ‘demokratizimit të kujtesës’

“Paprekshmëria e idolit” është tipari kryesor i ideologjisë së skënderbegizmit që prodhon çimenton sociale të shqiptarisë si koncept mbërthyes i popullatës albanofone. Mund të thuhet se nuk ka ndonjë dallim nga popujt e tjerë të cilët ushqehen nga historia, gjegjësisht kujtesa nacionale. Në këtë drejtim, fenomeni i oksidentalizimit të Skënderbeut është dominant në diskursin shkencor, politik, gazetaresk e folklorik, duke mos lënë hapësirë për analizë të mirëfilltë të këtij ‘heroi kombëtar’.

Shkruan: Ali PAJAZITI, Shkup

Figurat mitike-ikonike përfaqësojnë momente themelore ose transformuese në historitë e kombeve të tyre, mishërojnë ideale, si udhëheqja, guximi, drejtësia dhe vizioni. Ata shpesh janë të rrethuar nga legjenda që përziejnë faktin me mitin për të frymëzuar identitetin e një bashkësie të caktuar. Trashëgimia e figurave legjendare formëson krenarinë kombëtare, vlerat kulturore dhe narrativat historike. Këta aktorë impulsivë simbolizojnë vlera kyçe kombëtare, si liria, uniteti, modernizimi; shënjojnë pika kthese, si themelimi i kombit, pavarësia, revolucioni shoqëror. Trashëgimia e tyre mësohet, “madhërohet” dhe kremtohet: monumente, festa kombëtare, tekste shkollore, referenca kulturore. Personalitetet e tilla mitologjizohen për të frymëzuar homogjenitetin shoqëror; ndonjëherë historitë e tyre idealizohen ose stilizohen për të forcuar krenarinë kombëtare. Ata mund të jenë çlirimtarë që udhëhoqën kombin drejt pavarësisë ose themeluan identitetin e tij thelbësor; heronj luftëtarë, që luftuan për mbijetesën ose zgjerimin e kombit; ikona kulturore, që epitomizon arritjet artistike, intelektuale ose shpirtërore të kombit; figura të rezistencës, që qëndruan kundër shtypjes ose sundimit të huaj.

Shembuj të këtyre profileve janë Aleksandri (Leka i Madh) ndër grekë e maqedonas (herë-herë edhe ndër shqiptarë), Charlemagne, unifikuesi i Europës, Mbreti Artur i Britanisë, Bismarck-u, ati i shtetit gjerman, George Washington-i, babai i kombit amerikan, revolucionari Sun Yat-sen për kinezët, themeluesi i turqnisë (si ideologji) dhe Turqisë moderne, Mustafa Kemal Ataturk, e të tjerë. Këtyre personaliteteve u përshkruhen veçori të shpëtimtarisë kolektive, një nocion ky teologjik që në literaturë njihet si soteriologji.

Soteriologji laike 

Termi soteriologji vjen nga greqishtja soteria (σωτηρία) që do të thotë shpëtim dhe logos (λόγος) – fjalë, mësim, doktrinë, që thekson se shpëtimi arrihet vetëm nëpërmjet besimit në Jezu Krishtin, si një dhuratë e hirit të Perëndisë. Doktrina soteriologjike islame avokon veprat e mira dhe mëshirën e Zotit si parakushte për shpëtimin e njeriut.

Refleksionin laik të këtij mësimi teologjik e gjejmë fuqishëm në kulturën shqiptare lidhur me figurën mitike të Gjergj Kastriotit (1403-1468), alias Skënderbeu (tr. Iskender [Aleksandër]; Murati ia ka dhënë këtë emër, i frymëzuar nga Aleksandri i Madh) që prezantohet si kombndërtuesi parak shqiptar, ndonëse ka jetuar në një kohë kur kombet s’ekzistonin dhe kur feja ishte determinuese kryesore e bashkësive. Në fakt, kemi të bëjmë me një bej (princ) që është tharm i kohezionit komunitar të shekullit XV, që nga historiografia shqiptare lançohet si forcë motorike e kombtarizmës së shekujve XIX-XXI. Në këtë drejtim, del në pah angështia e sociologjisë shqiptare ose, më qartë, inferioriteti i kësaj disipline ndaj historisë dhe albanologjisë si dy degët kryesore të kulturës tonë shkencore moderne deri në aktualitet.

Dhe, sikurse çdo mit modern, edhe ai i Skënderbeut kërkon nënshtrimin e pakontestueshëm. “Paprekshmëria e idolit” është tipari kryesor i ideologjisë së skënderbegizmit, që prodhon çimenton sociale të shqiptarisë si koncept mbërthyes i popullatës albanofone. Mund të thuhet se nuk ka ndonjë dallim nga popujt e tjerë të cilët ushqehen nga historia, gjegjësisht kujtesa nacionale. Në këtë drejtim, fenomeni i oksidentalizimit të Skënderbeut është dominant në diskursin shkencor, politik, gazetaresk e folklorik, duke mos lënë hapësirë për analizë të mirëfilltë të këtij “heroi kombëtar”. Refleksion i këtij perëndimizimi diskursiv është orientalizimi i kundër-skenderbegistëve. Imponimet që bëhen në këtë rrafsh shkaktojnë averzion në shtresa të ndryshme shoqërore, që gjithçka e shohin nga një perspektivë e vetme dhe që gabimin e njëjtë – shenjtërimin e një shteti (atij osman) që ka sunduar në këto hapësira për më tepër se pesë shekuj.

Në skajin tjetër, ekoli fanatik i fesë civile shqiptariste paraqitet me një daltonizëm shkencor, duke mos i dalluar ngjyrat e kombit që krijojnë mozaikun real të strukturës së përgjithshme shqiptare, duke ekskomunikuar pjesën islamike të tij, duke u turpëruar nga vetja organike. Ndërkohë, disa epitetet që i bashkëngjiten Skënderbeut janë “Atleti i krishterimit” (Athleta Christi), “Shpata e krishterimit”, “Shtylla e Kishës së shenjtë” (papa Piu II dhe Pali II), vigani që “e çliroi Republica Christianan nga tirania e sulltanëve” (N. Causin, “La corte Santa”, 328-334). Ç’e do që kjo figurë shpesh banalizohet nga vetë madhëruesit e tij, duke luajtur me fizikusin e tij (i janë dashur nëntë krahë rroba, me të cilat mund të mbulohet një trup prej 1.98 m), e herë me epitete si “kryezoti mesjetar”, me cilësime si “kalaja e shpëtimit edhe për vendet e tjera fqinje” (Dh. Frangu). 

Demokratizimi i kujtesës 

Ky artikull ka për bazë një tezë doktorate të mbrojtur në Universitetin Metropolitan të Mançesterit të autorit D. Sebastian Fermor, të titulluar “Heritage and National Identity in Post-Socialist Albania” (Trashëgimia dhe identiteti kombëtar në Shqipërinë post-socialiste, 2019). Studimi është fokusuar në tre mitet shqiptare: (1) vazhdimësia ilire, (2) heroi nacional Skënderbe dhe (3) memorja e liderit stalinist Enver Hoxha. Ne merremi me të dytin, atë të Gjergj Kastriotit, që shtrihet deri në ditët tona, gjithnjë duke e ndërlidhur me sintagmën “demokratizimi i kujtesës”, i gjeneruar nga Atkinsoni (2008), që nënkupton çlirimin nga krijimi i një historie unike dhe të pakundërshtueshme nga “ekspertë që dinë çfarë ishte e shquar dhe e rëndësishme për të kaluarën tonë”; ky term promovon shfaqjen e zërave të shumtë që i komplikojnë, zgjerojnë, kundërshtojnë ose dobësojnë narrativat tradicionale “zyrtare” të historisë. Demokratizimi i memories lidhet edhe me vëzhgimin e hollësishëm, kontrollin e imtësishëm, hetimin e kujdesshëm dhe analizën e përthelluar akademike (academic scrutiny). Kemi të bëjmë me një antipod të historisë unike dhe të pakontestueshme (Atkinson, 382) ose skajshmërisht të centralizuar të tipit top-down, të dogmatizuar. Ky lloj demokratizimi është një formë e kundër memories (counter-memory) (Legg, 2005). Shqiptarët, që lanë prapa monizmin dhe njëmendësinë, në përgjithësi kanë nevojë për respekt ndaj diversitetit ideor dhe botëkuptimor, për mendjehapje dhe demokratizim të mirëfilltë, për tolerancë ndaj simboleve të së kaluarës pa marrë përkatësinë e tyre, gjithnjë duke pasur parasysh larminë e identitetit tonë, që, falë Zotit, deri tani s’ka prodhuar ndonjë përplasje brendashqiptare. Reagimet shpërthyese dhe masovike ndaj kriticizmit janë tipare të popujve të parealizuar.

Çmitizimi si sfidë  

Siç dihet, postmodernizmi mes tjerash është edhe thyerje e miteve, mohim i grand-narracioneve, parcializim i të vërtetave të etabluara ndër dekada e më shumë. Skënderbeu është figurë ndërkombëtare, ka 22 buste në gjithë botën; për të janë shkruar rreth 1500 libra (Moisiu, 2018) që afirmojnë bëmat e tij duke e ngritur atë në piedestal, madje duke e ndërlidhur edhe me kulturën nordike: Xhevat Lloshi dhe John Quanrud, “Skënderbeu në vendet nordike” (Vernon, Tiranë, 2018), duke e cilësuar tepërsisht si shpikës të idesë paneuropiane: Gjon Keka, “Skënderbeu, ideator i Bashkimit Europian” (Botart, 2012).

Fragmentimi postmodern i rrëfimeve të mëdha është sfidues, ngaqë mund të shkaktojë fragmentim të shoqërisë (Ames, 20024). Sipas autorit të disertacionit të sipërpërmendur, krijimi i narrativave singulare (lexo: parciale) mund të shpie në “fragmentim të identitetit kombëtar” (f. 15), mund të gjenerojë mini-identitete ose nën-identitete që krijojnë hendek mes përbërësve të ndryshëm të identitetit çadër ose përbashkues. Pra, çmitizimi i Skënderbeut, gjegjësisht rrënimi i mitit të tij mund të shpie në fërkime brenda trungut tonë kombëtar. Mund të shkaktojë vënien nën lupë dhe shënjestër të figurave historike myslimane të shqiptarizmës nga elementi kristian shqiptar, hapa që do të kishin çuar në tendosje serioze sociale.

Ndërkohë, shembuj të “goditjeve” të këtij miti ekzistojnë: rasti i Kasem Trebeshinës me veprën e tij “Mekami” (Kadare, 2013), që Skënderbeun e quan “as më shumë si hajdut kuajsh dhe agjent të Italisë”, që “i kundërvihet mitit të realizmit socialist” që figurën e Skënderbeut e përshkruan si “qëndresën më të fortë të popullit shqiptar”. Ka edhe të atillë që e cilësojnë si kukull historike në duar të Serbisë, Kishës së Romës apo Athinës, venecianëve, Napolit, kurse, siç shprehet Fishta, e vërteta është se ai “ka luftuar “edhe kundra venedikasve, qi ishin t’krishtenë”.

Një qasje tjetërfare, jokonvencionale për shqiptarët, ndaj figurës së Skënderbeut ofron edhe Oliver Jens Schmitt me veprën e tij “Skënderbeu” (Fjala Publishing, 2014), ku ai nënvizon paqartësinë ose hibriditetin etnik të Skënderbeut (Fermor, f. 134), ku thotë se ai nuk ka luftuar për të mbrojtur kombin (sepse atëbotë kjo kategori ishte inekzistente), se ka pasur një jetë në luftë të vazhdueshme për mbijetesë, të mbushur me disfata, me kthesa të papritura të fatit, pa të cilin ndjekësit e rraskapitur do t’iu ishin nënshtruar osmanëve. Këtë libër e vë në shënjestër Sandër Lleshi, “Skënderbeu” ose Misioni i Pamundur i Schmitt-it: Një vështrim kritik (Onufri, 2009), që vëren se Schmitt-i përpiqet të zbehë rolin e Skënderbeut dhe të ushtrisë arbërore në përballjen me ushtritë osmane, duke i përshkruar arritjet e tyre më shumë si fat të rastësishëm ose si rezultat i faktorëve të jashtëm, si “metrologjia”, sesa si dëshmi e lidershipit dhe strategjisë ushtarake të tij.

Kohë pas kohe shfaqen edhe “toptan” kritika, shpesh pa logjikë sociologjike, si ato të historianit “provokues” (fb, 2025) Olsi Jazexhi, që mund të quhet tentim-çmitizuesi më i madh i dy figurave kombëtare si Nënë Tereza dhe Skënderbeu. Ai pohon se Skënderbeu është një hero serbo-bullgar dhe idhull nacionalist (Jazexhi, 2024), “terrorist” (dritare.net, 2016), që ka bërë masakra ndaj grave muslimane ngjashëm si Mlladiqi në Bosnjë (Koha, 2017). Këtij karvani i janë bashkëngjitur edhe disa teologë, si Armand Ali, që e ka quajtur atë “një mercenar që luftonte për flori në hesap te kryqëzatave të krishtera” (Tema, 2017). Teologu kosovar Osman Musliu që pohon se Skënderbeu s’mund të barazohet me Adem Jasharin dhe se ai s’ka luftuar për komb, ngaqë kombet s’kanë ekzistuar atëherë. Hoxhë Enes Limani ka sugjeruar që Skënderbeu dhe Nënë Tereza të hiqen nga tekstet shkollore. Një frymë që quhet skënderbefobia është shumë më prezente në trojet e Maqedonisë së Veriut, ku shqiptarët kanë një kulturë më fetare dhe më pro-osmane krahasuar me Shqipërinë dhe Kosovën.

Do shënuar se ndër myslimanë historikisht ka pasur zëra pro-skënderbegistë: në idealin naimian na shfaqet si pëllumb lirie, shpresë për kombin. Edhe sot ka qarqe të balancuara, si ai webfaqes “Anti-ateizmi”, që u bën thirrje të gjithë muslimanëve dhe nacionalistëve për ta mbrojtur figurën e Skënderbeut nga aneksimi krishtero-fetar, ngjashëm siç regjisorët stalinistë e përdorën atë për t’iu kundërvënë të gjithë botës perëndimore.

“Kujdestarët e së kaluarës” dhe komodifikimi  

Një gjë që nuk mund të mohohet është fakti se Skënderbeu, ndonëse shtetet mesjetare kanë qenë fetare, paraqet nukleusin parak të shtet-formimit fisnor shqiptar. Shenjtërimi ekstrem i tij përbën sipërfaqësi kulturore dhe civilizuese, ngase Skënderbeu ka pasur edhe të metat e veta si njeri dhe strateg. Ngritja e tij në figurë si-biblike është një ekzagjerim. Çdo shoqëri duhet t’i ketë të ashtuquajturit “stewards of the past” (rojtarët e së kaluarës) (Smith, 2006), që nënkupton individë ose grupe që marrin përsipër përgjegjësinë e mbrojtjes, ruajtjes, interpretimit dhe mirëmbajtjes së trashëgimisë historike, traditave dhe njohurive për brezat e ardhshëm. Por, kjo nuk guxon të kalojë në gurëzim propagandistik ndaj atyre që kanë ide dekonstruksioniste ndaj miteve, përfshirë edhe tonave. Goditja me bazë dogmatike e çdo pjesëtari të fesë tjetër brenda kulmit nacional është absurd dhe veprim me pasoja të paparashikueshme. Askush s’është i detyruar të kultivojë dashuri platonike ndaj të gjitha personaliteteve historike.

Rruga racionale lidhur me këtë çështje është gjetja e pikëtakimeve apo ngjashmërive (commonalities), që u referohen veçorive, karakteristikave ose aspekteve të përbashkëta të pranishme në dy ose më shumë gjëra, njerëz, koncepte ose bashkësi të ndryshme brenda një entiteti më të madh. “Diskursi i autorizuar i trashëgimisë” (Authorised Heritage Discourse-AHD) është hegjemonik dhe irracional. Me këtë kategori janë të afërt ata që e “privatizojnë” Skënderbeun si “shenjtin” e tyre (Basha, 2017) Komodifikimi politik i Skënderbeut është evident si në Shqipëri e Kosovë, ashtu edhe në Maqedoninë e Veriut; partitë politike tentojnë të përfitojnë pikë politike duke iu referuar Skënderbeut, duke e përdorur këtë mit për të arritur majat e pushtetit. Marketizimi i tij përmes linjës turizmi-gjeopolitika është refleksion i kapitalizmit liberal: Kruja po bëhet tempulli i fesë civile shqiptare.

Duhet të shmangemi nga gjuha e paternalizmit dhe të hapërojmë drejt një diskursi të demokracisë kulturore (Crooke, 2007:26), gjithnjë duke shprehur respekt për tjetrin dhe tjetërsinë, për përkatësinë që s’është si e jona. Dogmatizmi akademik, historiografia statike dhe historia nga lart (from above) nuk prodhojnë gjë pozitive, ngjashëm si linçimi që bën grigja në agorën fizike dhe në atë virtuale ndaj gjithçkaje që del jashtë rrymës/vijës kryesore (mainstream). Europianizimi i shqiptarëve s’bëhen me pompozitet dhe propagandë personalitetesh historike, të asaj që Fermor-i e quan popular myth, por me mendësi, kulturë dhe veprime europiane.