Disidenca si kërkesë për liri dhe sakrifica si dashuri (për atdheun)

Demaçi është pasqyra përmes së cilës shpërfaqet fytyra e vërtetë e regjimit komunist jugosllav dhe atij serb. Demaçi dhe vitet e kaluara në burg është e vërteta e një regjimi diskriminues, i cili karshi çështjes së shqiptarëve e përligji irredentizmin dhe kolonializmin serb të periudhës së pas Luftës së Parë Ballkanike. Figura si Demaçi dhe shumë të tjera e demistifikuan regjimin komunist, i cili në thelb ishte, së pari, johuman dhe, së dyti, gjakatar.

Murat ALIU, Prilep

Ç’është disidenca?

Një përkufizim tejet modest do të ishte se disidenca nënkupton një akt mospajtimi, një akt rezistence me një sistem, regjim dhe besim të caktuar fetar dhe politik. Etimologjikisht, fjala disident derivohet nga latinishtja “dissentire”, që do të thotë “të mos pajtohesh” ose “të kundërshtosh/kritikosh”. Fillimisht, ky term është përdorur në kontekstin fetar në Angli e Irlandë në shek. XVI dhe u është referuar anëtarëve të ndonjë religjioni, që, për ndonjë arsye, janë ndarë nga kisha që refuzonin ta njihnin dhe e kundërshtonin atë. Në kuptimin politik dhe bashkëkohor, termi disidencë ose disident është përdorur që nga shekulli i njëzetë, atëherë kur në Europë u instaluan sistemet dhe regjimet totalitare e autoritare si në Itali, Gjermani, Bashkimin Sovjetik, vendet e ish bllokut lindor etj.

Disidenca në thelbin e saj është një nocion dhe akt politik. Pasi që është kërkesë për liri, është kryengritje, është refuzim për ta njohur një regjim politik totalitar. Liria, thotë John Milton-i, është një kërkesë për t’u mbrojtur nga tirania e qeveritarëve, të konceptuar si pashmangshmërisht anatagonistë ndaj populli të qeverisur prej tyre. Disidenca është guxim për të kundërshtuar, guxim për të rezistuar. Kërkesa për liri manifestohet përmes gjuhës dhe aksionit si akt negacioni ose kundërshtimi. Disidenca, si kërkesë për liri, nënkupton edhe gatishmërinë për vetëmohim dhe sakrificë. Në këtë kontekst, disidenca, në një mënyrë, është një akt heroizmi, pasi që disidenti me vetëdije pranon ta sakrifikojë lirinë, por jo rrallë edhe jetën, për një ideal siç është liria politike.

Amor patriae

Akti i të sakrifikuarit (lirinë, jetën) për atdheun është një ide e kahmotshme. Ernst Kantorowicz, në veprën e tij kapitale The King’s Two Bodies, duke e analizuar transformimin semantik të nocionit “atdhe” (patria) në Europë, argumenton që akti i martirizimit ose sakrifikimit për atdheun/vendin e lindjes admirohej që nga greket e lashtë, por edhe nga romakët. Ciceroni shkruante se askush nuk duhet ta dojë veten dhe jetën e tij më shumë se res publica, pra se sa atdheu. Në mesjetë, si rrjedhim i idesë së martirizimit për botën e përtejme, patria e humbi kuptimin e saj evokues si objekti suprem i besnikërisë dhe krenarisë së qytetarëve. Ky koncept u përfshi në sistemin klasik të vlerave universale dhe e fitoi këtë kuptim sublim vetëm kur i referohej Mbretërisë Qiellore të Perëndisë. Ndërkaq, në gjysmën e parë të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, nën ndikimin e Rilindjes, patria, pra termi “atdhe”, i rifitoi konotacionet e tij klasike. Patria filloi të nënkuptojë përsëri besnikërinë dhe dashurinë ndaj atdheut, për më tepër kësaj radhe besnikërinë ndaj trupit politik në tërësi. Shërbimi ndaj atdheut dhe martirizimi për të u vlerësua si një virtyt i madh dhe i domosdoshëm. Pierre de Ronsard-i, një nga poetët më të mëdhenj francezë të shekullit gjashtëmbëdhjetë, këmbëngulte se “Ju duhet të vendosni gjithçka që keni, madje edhe jetën tuaj (…) për të ndihmuar, mbështetur dhe shërbyer atdheun.”

Duke mos hyrë në një analizë kritike ndaj biopolitikës moderne dhe mekanizmave modern sakrifikuese të shtetit modern, duhet thënë që në epokën e nacionalizmit kombit të ri i duhej të prodhojë një aparat ideologjik me të fuqishëm dhe më bindës se sistemi i vjetër, duke kërkuar sakrifica nga qytetarët e tij për hir të atdheut dhe kombit, kjo sepse në thelb të jetës politike moderne, argumenton Agamben-i, qëndron jeta njerëzore, e cila mundë të martirizojë dhe të jetë e martirizuar. Sakrifica gjithmonë shënjon të shenjtën dhe mistiken. Sakrifica është një rrugë për të arritur tek e shenjta. Në epokën e nacionalizmit, sakrifica për atdheun nënkupton shenjtërimin e tij. Në epokën e nacionalizmit, atdheu nuk është hapësirë fizike pasive, nuk është thjesht një hapësirë gjeografike. Atdheu përfytyrohet si vendi në të cilin kanë jetuar paraardhësit tanë, vendi në të cilin kanë jetuar stërgjyshërit tanë, vendi për të cilin kanë dhënë jetën heronjtë tanë. Pikërisht për këtë arsye sakrifica dhe dashuria për atdheun në epokën e nacionalizmit përbën një vlerë sublime.

Konformizmi si problem shqiptar!

Fraza “shqiptarët janë popull liridashës”, pjesë e diskursit akademik dhe publik në hapësirën shqiptare, është njëra nga frazat më shterpe. Përdorimi i saj si pjesë e një narracioni romantik të ndërgjegjshëm, që synon ngritjen e moralit të kombit në kohëra sfiduese dhe kohë krizash, mbase është e kuptueshme. Por, problemi qëndron në atë se kjo shprehje, si mendim, besohet nga shumëkush dhe, thënë kështu, kjo përbën një pengesë për një vlerësim objektiv dhe autokritik të raportit mes shqiptarëve, lirisë dhe autokritikës. Ideja se shqiptarët janë një popull liridashës në kuptimin e gjerë të dashurisë ndaj lirisë është në një raport asimetrik edhe me realitetin historik, por besa edhe me të tanishmen.

Parë historikun e zhvillimit të nocionit të lirisë dhe përjetimin e saj në Europën Perëndimore, si një ndër vlerat më sublime të qytetërimit europian, mund të konkludojmë që, ashtu si edhe gjitha vlerat europiane, edhe kërkesa për liri (liria pozitive dhe negative) tek shqiptarët u shfaq relativisht vonë. Sigurisht, një analizë të detajuar të këtij fenomeni do t’i tejkalonte mundësitë tona teorike dhe, për më tepër, nuk është subjekt i kësaj analize. Por, parë sipërfaqësisht historinë tonë kombëtare, vështirë të thuhet që shqiptarët, madje sot e kësaj ditë, kanë arritur ta konceptojnë dhe përjetojnë lirinë në plotninë e saj. Po t’u referohemi kushteve dhe rrethanave shoqërore, ekonomike dhe politike në të cilin u shpërfaq kërkesa për liri në Europë, atëherë një kërkesë e tillë tek shqiptarët zaten ishte e pamundur, sepse kërkesës për liri dhe të gjithë nocioneve të përafërta me të në Europën Perëndimore i parapriu mendimi filozofik dhe shkencor, gjëra këto me të cilat shqiptarët u njoftuan shumë vonë.

Ndërkaq konformizmi politik si anti-kërkesë për liri (politike) nënkupton nënshtrimin ndaj autoritetit, pushtetit dhe forcës. Jo vetëm historikisht, por edhe sot e kësaj dite, anomalia kryesore e qenies shqiptare është pikërisht konformizmi dhe nënshtrimi ndaj të fortit, si në nivel individual, ashtu edhe në nivel kolektiv. Me përjashtime minore, kështu ka qenë gjatë gjithë historisë. Konformizmi, rrjedhimisht edhe servilizmi ndaj të fortit, është shpërfytyrim moral, është manifestim i një morali të cunguar.

A ekziston disidenca shqiptare?

Pas viteve të ’90-ta, në hapësirën shqiptare, si gjithkund në vendet postkomuniste u hap një debat mbi atë se a ekzistonte disidenca shqiptare në periudhën komunist? Intelektualë e publicistë janë të mendimit se disidenca ndër shqiptarët nuk ka ekzistuar. Nga ana tjetër, një pjesë e caktuar e të përndjekurve dhe të burgosurve në këtë periudhë e shpallën vetën disidentë. Përveç kësaj kategorie, që u munduan ta shpallin veten si disidentë, ekzistojnë raste kur figura publike shqiptare, sipas preferencave të tyre, të shpallin persona të caktuar si të tillë. Kështu disa studiues në letërsi janë përpjekur që Kasëm Trebeshinën, Arshi Pipën e Ismail Kadarenë t’i shpallin si disidentë, gjë që është vështirë për t’u thënë. Ismail Kadareja vetë e ka mohuar një gjë të tillë, duke thënë se në Shqipërinë enveriste disidenca ishte një gjë e pamundur. Ngjashëm edhe Kasëm Trebeshina, në një intervistë deklaron, që “Mua nuk më pëlqen të me quajnë disident.”

Është e vërtetë që disidenca karakteristikë e mendjeve të përndritura dhe në rastet e Rusisë dhe vendeve të Europës Lindore disidentët ishin pothuajse të gjithë artistë në kuptimin e gjerë të fjalës. Kjo ka bërë që në debatin publik shqiptar disidenca të kufizohet vetëm me tekstet letrare. Pra të gjithë flasin për disidencë letrare. Por kjo qasje ndaj disidencës është reduksioniste, sepse po të analizojmë kuptimin primar dhe po të përdorim në kuptimin më të gjerë të fjalës, rezulton që ky nocion nuk duhet të reduktohet vetëm me tekstet letrare të një autori ose shkrimtari. Termi disident u referohet të gjithë atyre që i kritikojnë qëndrimet e pushtetit dhe që sigurisht ushtrojnë një ndikim të caktuar brenda shoqërisë në kuptimin e ndërgjegjësimit të masave për “të këqijat” e pushtetit ose regjimit. Sigurisht, tekstet letrare janë instrumenti më efektiv për zgjerimin e ndikimit tek masat e gjëra. Por, kjo nuk nënkupton që disidenca duhet reduktuar vetëm me një shkrimtar. Ajo mund të manifestohet edhe me aksione dhe akte të tjera kundër autoritetit ose pushtetit që është subjekt i kritikës.

Pyetjes se a kishte disident shqiptarë në periudhën e komunizmit si në Shqipëri, si edhe në Jugosllavi, për shkak të ndasive ndërmjet studiuesve dhe personave të tjerë publikë, akoma nuk i është dhënë një përgjigje e merituar. Por, ajo që duhet thënë është se nëse kanë ekzistuar disidentë shqiptarë, atëherë emri i Adem Demaçit duhet të qëndrojë lart në listën e këtyre disidentëve. Çuditërisht, në debatin publik në botën shqiptare në lidhje me ketë temë, veçmas në Shqipëri, Adem Demaçi sikur qëllimshëm anashkalohet.

Demaçi: figura në të cilën trupëzohen kërkesa për liri dhe sakrifica për atdhe

Parë jetën dhe veprimtarinë e tij, si dhe vitet e kaluara në burg, afërsisht njëzet e tetë vite, Adem Demaçi mbase është më afër nga të gjithë të tjerët që ta marrë epitetin e disidentit. Por, pavarësisht emërtimit, Adem Demaçi është ndër figurat e rralla të historisë më të re kombëtare që “gjithçka” që pati e me aq sa mundi ia kushtoi idealeve kombëtare dhe çlirimit të Kosovës nga Serbia. Me afër 28 vjet burg të bërë për kauzën kombëtare dhe lirinë e Kosovës, pa dyshim Demaçi përfaqëson arketipin e shqiptarit liridashës dhe atdhedashës. Pa asnjë dyshim Demaçi ka qenë ndër figurat me inspiruese për të gjithë veprimtarët e kauzës për liri të Kosovës që të vazhdojnë përpjekjet për çlirimin e saj nga Serbia.

Nga ana tjetër, Demaçi është pasqyra përmes së cilës shpërfaqet fytyra e vërtetë e regjimit komunist jugosllav dhe atij serb. Demaçi dhe vitet e kaluara në burg janë e vërteta e një regjimi diskriminues i cili karshi çështjes së shqiptarëve e përligji irredentizmin dhe kolonializmin serb të periudhës pas Luftës së Parë Ballkanike. Figura si Demaçi dhe shumë të tjera e demistifikuan regjimin komunist, i cili në thelb ishte, së pari, johuman dhe, së dyti, gjakatar.

Demaçi, përveç guximit dhe patriotizmit, ishte edhe njeri me pikëpamje tejet kosmopolite dhe demokratike. Këto qëndrime ai i vuri në dukje kur bëhej fjalë për pakicat etnike në Kosovë. Ai, si rrallëkush, bënte dallimin ndërmjet regjimeve serbe si promotor të shovinizmit dhe nacionalizmit dhe popullit serb. Demaçi nuk hezitonte që serbët t’i quajë edhe vëllezër, në kohëra të tilla kur këto qëndrime lehtësisht mundë të keqkuptoheshin dhe interpretoheshin si nihiliste. Pikërisht për këto bindje dhe pikëpamje demokratike dhe kosmopolite, në vitin 1991 Parlamenti Europian ia ndau çmimin “Sakharov”. Me marrjen e çmimit “Sakharov”, Parlamenti Europian e radhit Adem Demaçin në piedestalin me të lartë të personaliteteve botërore, gjurmët e të cilëve do të mbeten përjetësisht në historinë e njerëzimit. Demaçi e fitoi këtë çmim si një luftëtar i paepur për lirinë e mendimit dhe mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut.

Ashtu si edhe të gjitha figurat të cilat kanë luajtur një rol në histori, edhe Demaçi na paraqitet me gjithë kompleksitetin e tij të mundshëm. Ai, si edhe të gjithë të tjerët, u kritikua për qëndrimet dhe bindjet e tij politike, veçmas ato kundrejt politikës së Ibrahim Rugovës, UÇK-së dhe Marrëveshjes së Rambujesë. Për shkak të distancës së ngushtë kohore duket e vështirë arritja në konkluzione relevante se a qëndronte kritika e tij ndaj pacifizmit të Rugovës dhe Marrëveshjes së Rambujesë, por nëse do t’ia lejonim vetes një vlerësim simplifikues, atëherë mbase mund të thuhet se qëndrimi i tij karshi Marrëveshjes së Rambujesë mund të mos ishte më i miri dhe i duhuri për atë moment. Edhe pse Demaçi deri në fund të jetës së tij insistonte që kjo marrëveshje ishte e dëmshme për Kosovën, duhet thënë që ngjarjet e mëvonshme disi e demantuan atë. NATO-ja e bombardoi Serbinë, Kosova u çlirua dhe, në fund, e shpalli pavarësinë. Ndërkaq, sa u përket kritikave ndaj politikës së Rugovës, duket që deri në njëfarë mase Demaçi kishte të drejtë. Në fakt, zhvillimet, pra dalja e UÇK-së në skenë dhe lufta, dëshmoi se, megjithatë, fitimi i lirisë dhe krijimi shtetit është i pamundur pa luftë.

Tek figura e Demaçit trupëzohet ideali për lirinë e kombit dhe dashuria për atdheun. Por, për fat të keq, shumëkush qëndrimet politike dhe veprimtarinë e tij e interpretojnë si donkishoteske. Pikërisht duke u mbështetur në këto ide, kam përshtypjen që figura e tij, sot, qoftë në diskursin politik e akademik nuk vlerësohet aq duhet, kjo ngase ne vlerësojmë kryesisht figura të pushtetshme, figura të fuqishme politike.