Befasia që vazhdon

Fillimisht librin ua ndava dorazi të gjithë poetëve të rinj të kohës që njihja. Kishte në këtë ndarje një sfidë krenarie në të qenët boshnjak; kishte edhe një sfidë artistike, e cila ofronte një kumt dhe kuptim të ri mbi fjalën e shkruar. Pak kohë mbas kësaj nisi odiseja e atij libri, sepse një grup poetësh shkuan për vizitë në Shkup, fjetën në medrese dhe, të gjithë pa përjashtim, e kërkuan librin “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, megjithëse të gjithë e kishin lexuar pikërisht kopjen time.

Shkruan: Fatmir BAÇI, Shijak

Disa fillime janë të çuditshme. Nuk trokasin me zhurmën e befasisë, por, megjithatë, arrijnë të befasojnë edhe në vazhdimësi. Nuk shfaqen me pompozitet, por ruhen gjatë, të paprekura, madje edhe shumë kohë pas takimit të parë. Kështu kanë ardhur disa gjëra edhe në jetën time; jo si shpërthime, por si hije drite që ngelen dhe ruajnë shkëndijën e befasisë.

Kam lindur dhe jam rritur në zemër të Shqipërisë si boshnjak, si pjesë e një komuniteti jo të vogël boshnjakësh që jetonin në një harmoni të qetë, thuajse të padukshme me shqiptarët vendës. Ishte një bashkëjetesë e natyrshme, e ngjashme me bashkëjetesën e dy gjuhëve brenda të njëjtit poet: pa zhurmë, por me rëndësi.

Afria ime me librin më kishte vendosur shpesh në shoqërinë e njerëzve të fjalës së shkruar, njerëz që duket se ecin pak mbi tokë, sepse mendja e tyre gjithmonë endet diku tjetër. Me sa duket, që në rini, fjala e shkruar u bë për mua një shtëpi e dytë, më intime se çdo vend fizik që kam njohur.

Në fund të viteve ’80-ta, kur sistemi komunist po lëkundej dukshëm, diçka e ngjashme me zgjimin ndodhi edhe në shpirtin e Shqipërisë: besimtarët u zgjuan pas një gjumi prej 23 vitesh, gjatë të cilëve objektet e kultit ishin rrafshuar, zhdukur, mbytur nga një zgjyrë ideologjie që kërkonte të zhvishte njeriun nga çdo horizont metafizik. Ishim në padije të thellë për gjithçka që lidhej me pjesën mistike të njeriut, mistikën vetjake, pasi atë kolektive na e kishte okupuar ideologjia nga mëngjesi në mëngjes. E, megjithatë, në vend të mistikës ne ishim bombarduar me letërsi të mirë nga bota dhe të keqe nga lëpirësit e regjimit. Ndoshta na ofrohej si zëvendësim një shkretëtirë shpirtërore mbushur me libra, që krijonin një mistikë tjetër, të kësaj bote, të arsyes, të njeriut të zhveshur nga qielli.

Ne nuk kishim libra që na tregonin besimin te Zoti, ndaj dhe librat e parë që u shfaqën, librat e parë të përkthyer pas aq dekadash mungesë, i përpinim me një etje që nuk ishte vetëm intelektuale. I njihnim rregullat e leximit, por kërkonim një përmbajtje që nuk e kishim provuar kurrë.

Viti 1992 ishte vit i ndryshimeve të mëdha, simbol, prag, derë e hapur. Ishte vit shprese, por edhe vit i trazimit. Në Bosnjë kishte filluar lufta dhe, brenda meje, në një qoshe që nuk e kontrolloja dot, filloi të përgatitej mikpritja për diçka të rëndësishme, por të paqartë. Ishte vetëm një parandjenjë, një hije e butë që kërkonte vend.

Diku ndërmjet fundit të verës dhe mesit të vjeshtës, pothuaj rastësisht, më ranë në dorë disa libra të ardhur nga jashtë, libra fetarë, libra që vinin me një shqipe të shkruar në mënyrë skandaloze, por me një përmbajtje që kishte hijeshi. Ata libra sillnin befasinë e krijimit të njeriut përmes një lehtësie bukurisht të papërballueshme, që të ndiqte gjatë, si një aromë e panjohur përmes dritës qiellore.

Në një nga ato ditë, babai i shokut tim të ngushtë, i cili kishte qenë medresist para se të shembeshin xhamitë, më tha në shtëpinë e tij: “Meqë je boshnjak, kam një libër që e ka shkruar presidenti aktual i Bosnjës. Nëse do, ta jap. – Uau, mezi pres ta lexoj” – i thashë, me një gëzim të sinqertë që vinte nga rrënjët, jo nga arsyeja.

Ai u ngrit, solli librin dhe, teksa ma zgjaste, shtoi një koment që më ftohu pak:

“Shiko, titulli përmend Islamin, por libri nuk ka lidhje me Islamin.”

Në atë kohë, librat e fesë ishin për mua zbulime që ndriçonin një hapësirë të brendshme që as nuk e dija se e kisha. Çdo rresht ishte dritë. Prandaj, fjalët e tij krijuan një perde të hollë dyshimi e cila më cimbiste. Gjithsesi, mora librin, së paku sepse ishte fjala e shkruar e presidentit të vendit prej nga kishin emigruar të parët e mi. Unë nuk e njihja autorin, nuk dija çfarë pritshmërie të ushqeja. Po kthehesha në shtëpi, ishte mbrëmje e vonë. Ecja me një enigmë në dorë dhe një tjetër në kokë.

Libri titullohej “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, një titull që vetëm sa e shtonte mjegullën, por edhe tërheqjen. Po atë natë mësova për herë të parë emrin e presidentit të Bosnjës: Alija Izetbegoviq, emër që më tingëlloi njëkohësisht i largët dhe i njohur.

E lashë librin mbi librat e tjerë, pranë vendit ku flija, duke e vendosur në një lloj radhe pa rregull, të cilin vetëm një peshore e paqartë brenda vetes merrte vendimet. Mund të ketë kaluar një muaj pa e prekur fare, ndoshta i ndikuar nga fjalët e hoxhës.

Një mëngjes të bukur (e mbaj në kujtesë si një ndër më të bukurit) u zgjova dhe gati si në ëndërr, kisha një ndjesi që më shtynte të merrja vendimin për sistemimin e një befasie. Pa u ngritur nga krevati, e mora librin, fillova ta lexoj dhe, që në fjalitë e para, gjithçka që më kishte thënë hoxha u shemb. Kjo ishte befasia e parë, një befasi që rritet ngadalë, me atë qetësinë e gjërave që kanë vërtet peshë, e cila e kishte të panevojshme të paraqitej me shpërthime. Libri më shtynte të rilexoja çdo fjali; secila fjali më dukej si një gur i rëndë që fshihte brenda një dritë të vogël. E kuptova se nuk kisha të bëja me një tekst të zakonshëm.

Kur ngrita kokën, koha kishte ikur; ishte mesditë, dhe unë nuk kisha kaluar më shumë se gjashtë faqe. E lashë, i bindur se dendësisë së librit do t’i vinte njëfarë vakjeje dhe zbehjeje, mbasi e shihja të pamundur të ruante atë semantikë të ngjeshur. Por, gabohesha.

Të nesërmen ndodhi e njëjta gjë, por më thellë, sepse densiteti nuk u pakësua; përkundrazi, vazhdonte të rritej. Qëndrimi im tashmë ishte aktivizuar dhe, për pasojë, nuk isha më vetëm lexues, por bashkëpunëtor, ndërtues, polemist. Sistemi i librit integrohej me sistemin tim të brendshëm, pra nuk ishte vetëm lexim; ishte përplasje strukturash mendimi, nga ku më rezultonte – kështu mendoj edhe sot – se më shumë më lexonte libri mua sesa unë atë.Befasia e faqeve të para mbeti e gjallë deri në fund, deri në fjalën e fundit, “devocion”. Kur e mbarova librin, kishte kaluar një muaj, me përqendrim të përkushtuar, dhe mbas atij leximi, vështrimi im mbi botën, mbi njerëzit dhe mbi rrethanat ndryshoi rrënjësisht. Nuk ishte thjesht një ndryshim mendimi; ishte një zhvendosje e boshtit që të tregon kahen e qëllimit të zbuluar brenda vetes.

Fillimisht librin ua ndava dorazi të gjithë poetëve të rinj të kohës që njihja. Kishte në këtë ndarje një sfidë krenarie në të qenët boshnjak; kishte edhe një sfidë artistike, e cila ofronte një kumt dhe kuptim të ri mbi fjalën e shkruar. Pak kohë mbas kësaj nisi odiseja e atij libri, sepse një grup poetësh shkuan për vizitë në Shkup, fjetën në medrese dhe, të gjithë pa përjashtim, e kërkuan librin “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, megjithëse të gjithë e kishin lexuar pikërisht kopjen time.

Ndërsa jehona e librit rrinte pezull në diskutimet tona, një ditë të bukur, krejt rastësisht, u gjenda në një magazinë të një shoqate fetare, pranë një shumëkatëshi ngjitur me stacionin e autobusëve të Tiranës së Re. Aty, libri i Alija Izetbegoviqit ishte derdhur përtokë, i shpërfillur, i harruar!

“Pse e keni lënë kështu?” – e pyeta magazinierin.

“Libër koti” – tha me një ton që vriste më shumë se fjala vetë. “E kishim lart në zyrë, tani e zbritëm poshtë.”

“Po nëse i marr unë, duke jua hequr këtë barrë, me çfarë do të më shpërbleni?” – e pyeta me një tis shpotie.

“Ke një drekë nga unë” – tha ai.

Ashtu u bë.

Që nga ajo ditë fillova ta shpërndaja librin e Alijas te njerëzit më të rëndësishëm të fjalës së shkruar shqipe. E duke bërë këtë, ndoshta kuptova se librat kanë fatin e tyre, por, edhe njeriu, kur prek një libër të vërtetë, ndryshon fatin e vet.

E fundit në diskutimin për librin “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit” ka qenë me botuesin e tij, të cilit i propozova të hapte një ekspozitë me imazhet e ballinave të botuara gjatë gjithë këtyre viteve. Do të ishte një ekspozitë më vete, mjaft interesante: 30-35 ballina, që do të thotë po aq botime; që do të thotë një bestseller i padiskutueshëm i fjalës së shkruar shqipe, një udhëtim tipografik që rrallë e sheh të përsëritur në kulturën tonë.

E, megjithatë, befasia vazhdon të mbetet e pranishme. Edhe pse kanë kaluar më shumë se tridhjetë vjet, libri vijon të dalë përpara, të ngrejë pyetje të reja, të marrë udhë në duar të reja, si të kishte një frymëmarrje të vetën. Në këtë qëndrueshmëri që sfidon kohën, ndoshta qëndron edhe arsyeja pse i kthehemi ende sot: jo vetëm për të parë se sa shumë është botuar, por për të kujtuar se disa vepra të arrira nuk mbyllen kurrë; ato vetëm rriten bashkë me ne.