Ata nuk ishin nga soji i “njeriut të ri”

Shqiptarët dhe hapësira shqiptare tashmë dihet se u shndërrua për shekuj e shekuj në një vendqëndrimi, strehimi dhe kalimi të sigurt të hebrenjve në ecejaket e tyre historike. Historia e shpëtimit të tyre në Shqipëri, gjatë Luftës së Dytë Botërore, është thjesht rasti më i fundit dhe më i njohur. Kjo histori shqiptare e shpëtimit dëshmohet që në shek. XVI në praninë e nënshtetasve spanjollë të fesë hebraike që ishin dëbuar nga atdheu i tyre iberik.

Shkruan: Ardian MUHAJ, Tiranë

Strehimi i hebrenjve në Shqipëri: një déjà vu historike

Gjatë një prej periudhave më të errëta të shekullit XX, kur regjimet fashiste dhe naziste shpërfaqnin më të keqen e natyrës njerëzore, Shqipëria u bë një strehë – në dukje e pazakontë – e shpëtimit për qindra hebrenjve të përndjekur nëpër Europë. Kjo nuk ndodhi si rezultat i një ideologjie shtetërore moderne, as nga ndërhyrja e institucioneve ndërkombëtare, por si një fryt i drejtpërdrejtë i një kulture të rrënjosur thellë në ndërgjegjen popullore: kultura e besës, mikpritjes dhe nderit.

Mirëpo, problemi qëndron në paraqitjen e kësaj dukurie të kufizuar në kohë sikur hebrenjtë për herë të parë gjenin strehë në traditën e mikpritjes së shqiptarëve dhe krijohet, po ashtu, ideja e gabuar se hebrenjtë ishin të panjohur për shqiptarët. Në fakt, ishte krejt e kundërta. As hebrenjtë nuk ishte hera e parë që persekutoheshin në Europë dhe as shqiptarët nuk ishte e para herë që vepronin në kundërshtim më “standardin” europian të persekutimit të hebrenjve.

Historia e progromeve dhe persekutimeve të hebrenjve në Europë është po aq e lashtë sa edhe historia e pranisë së tyre në këtë kontinent. Përgjatë krejt Mesjetës, progrome kundër hebrenjve ndodhnin herë pas herë dhe nga vendi në vend. Për këtë arsye, hebrenjtë tashmë kishin krijuar mekanizma mbrojtjeje, që kryesisht konsistonin në krijimin e lidhjeve në distancë mes tyre në zona të ndryshme të Europës dhe në zhvendosjen nga vendet e persekutimit drejt vendeve dhe tek sundimtarët e sigurt. Megjthatë, kjo siguri si rregull nuk zgjaste shumë, sepse edhe ato vende e sundimtarë që në një kohë të caktuar nuk i persekutonin, pas një kohe bënin të njëjtën gjë.

Kjo gjendje e persekutimit të përkohshëm dhe të fragmentuar zgjati deri në mesin e shek. XIV. Në mesin e këtij shekulli, gjatë shpërthimit të pandemisë së Murtajës së Zezë, nga viti 1348 deri në 1351 ndodhën një seri sulmesh dhe masakrash të dhunshme masive kundër hebrenjve në të gjithë Europën. Komunitetet hebreje u fajësuan për shpërthimin dhe përhapjen e murtajës në Europë. Hebrenjtë u përdorën si kurban dhe u përhapën akuza të rreme që thoshin se ata e kishin shkaktuar sëmundjen, duke helmuar qëllimisht burimet e ujit. Masakra e parë ndodhi në prill të vitit 1348 në Toulon, ku lagjia hebreje u plaçkit. Në vitin 1349, masakrat dhe përndjekjet u përhapën në të gjithë Europën. Rreth 2,000 hebrej u dogjën të gjallë më 14 shkurt 1349 në masakrën e “Ditës së Shën Valentinit” në Strasburg. Në shtatorin e po atij viti, 330 hebrenj u dogjën të gjallë në Kështjellën Kyburg, në lindje të Cyrihut. Në disa raste, hebrenjtë vetëvriteshin për të shpëtuar nga përndjekjet. Në pranverën e vitit 1349, komuniteti hebre në Frankfurt am Main u shkatërrua. Kjo u pasua nga shkatërrimi i komuniteteve hebreje në Mainz dhe Kolonje. Në Speyer, trupat e hebrenjve futeshin në fuçi vere dhe hidheshin në lumin Rin. Deri në vitin 1351, kishte pasur 350 incidente të pogromeve kundër hebrenjve dhe 60 komunitete hebreje të mëdha dhe 150 të vogla ishin shkatërruar. 20 vjet pas Murtajës së Zezë, masakra e Brukselit (1370) e shkatërroi komunitetin hebre belg. Të etiketuar si “armiq të Krishtit”, ata ishin një objektiv që sulmohej dhe fajësohej lehtësisht. Sulmet çuan në emigrimin e hebrenjve drejt Europës Lindore, sidomos drejt Polonisë dhe Lituanisë, ku ata mbetën për gati gjashtë shekuj.

Pjesë e këtij realiteti historik, që ngjarjet e vrullshme aktuale e sjellin përballë nesh, është edhe roli i hapësirave shqiptare në këtë gjeografi të shpëtimit dhe strehimit të hebrenjve në paqe e siguri. Shqiptarët dhe hapësira shqiptare tashmë dihet se u shndërrua, për shekuj e shekuj, në një vend qëndrimi, strehimi dhe kalimi të sigurt të hebrenjve në ecejaket e tyre historike. Historia e shpëtimit të tyre në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore, pra, është thjesht rasti më i fundit dhe më i njohur. Kjo histori shqiptare e shpëtimit dëshmohet që në shek. XVI në praninë e nënshtetasve spanjollë të fesë hebraike, që ishin dëbuar nga atdheu i tyre iberik. Kjo ndodhi pasi ashpërsimi i lëvizjes antisemite dhe antimyslimane arriti kulmin me shpalljen e dekreteve mbretërore të posaçme të çiftit mbretëror spanjoll Ferdinandi dhe Isabela, më 31 mars të vitit 1492, për dëbimin dhe konvertimin zyrtar të hebrenjve dhe myslimanëve nga Spanja. Shembullin e tyre u detyrua ta ndjekë edhe sovrani i Portugalisë, Manueli I, i cili më 5 dhjetor të vitit 1496 shpalli gjithashtu dëbimin dhe konvertimin e hebrenjve portugezë. Në këtë dëbim nga Gadishulli Iberik, duke filluar nga fundi i shek. XV, trojet shqiptare u bënë një nga korridoret kryesore të eksodit të hebrenjve drejt shtetit osman, që i mikpriti pa mëdyshje. Kështu, dëshmive sporadike të pranisë së tyre në Shqipëri, gjatë Mesjetës, u shtohen edhe dokumentet që tregojnë për kthimin e porteve shqiptare në një derë mikpritjeje ndaj tyre në periudhën e persekutimit dhe dëbimit nga Spanja dhe Portugalia, por edhe nga shtete të tjera të Europës.

Duke qenë porti shqiptar më i rëndësishëm nën sundimin osman, Vlora u bë menjëherë një nga dyert e shpëtimit më të rëndësishme për këta hebrenj. Edhe pse një pjesë e madhe e atyre që mbërrinin në Vlorë e vazhdonin rrugën drejt qyteteve të tjera të shtetit osman, si Stambolli, Selaniku ose Izmiri, numri i atyre që zgjidhnin të qëndronin në qytet ishte aq i madh, saqë bashkësia hebraike e Vlorës në shek. XVI përbënte bashkësinë më të madhe hebraike në Rumeli pas asaj të Selanikut.

Shpëtimi i hebrenjve dhe shqiptarët e traditës

Shqiptarët që hapën dyert e shtëpive të tyre për hebrenjtë nuk ishin produkt i inxhinierisë sociale të “njeriut të ri” të regjimit komunist, që do të vinte pas luftës. Ata ishin shqiptarë të besës, të formuar nga morali fetar e tradicional, nga nderi familjar, nga zakonet e të parëve. Në shumë raste, këta shqiptarë ishin myslimanë ose të krishterë, por mbi të gjitha ishin njerëz të ndërgjegjes tradicionale, të përgatitur të sakrifikonin gjithçka për të mbrojtur një nevojtar që kishte kërkuar strehë në derën e tyre. Fshatarë të thjeshtë, qytetarë të ndershëm dhe familje të thjeshta i hapën shtëpitë e tyre, duke rrezikuar jetën dhe gjithçka që kishin, për të strehuar dhe mbrojtur të huajt që kishin ardhur me frikë e shpresë.

Në dekadat pas Luftës, regjimi komunist shqiptar bëri përpjekje për të përvetësuar këtë akt kolektiv shpëtimi si dëshmi të “humanizmit socialist” dhe të “njeriut të ri”, krijesës së re të formuar nga morali i Partisë, por ky ishte një manipulim i pastër historik. Realisht, mikpritësit e hebrenjve ishin pikërisht ata që regjimi i ri i shpalli më vonë “reaksionarë”, “kulakë”, “pronarë” ose “besimtarë të prapambetur”. Ishte Shqipëria tradicionale ajo që e shpëtoi fytyrën e vendit në sytë e historisë, e jo Shqipëria e kolektivizuar dhe e ateizuar. Nuk ishte akt i njeriut të ri komunist, por i shqiptarëve të traditës, i atyre atyre që ishin rritur me normat e nderit, mikpritjes dhe besës, të trashëguara brez pas brezi shumë përpara ardhjes së fashizmit ose komunizmit. Ishin vlerat e trashëguara dhe të rrënjosura thellë në strukturën morale të shoqërisë shqiptare që ndërtuan një urë shpëtimi për hebrenjtë, e jo eksperimentet ideologjike të shekullit XX. Besa nuk ishte doktrinë politike.

Shqiptarët, që i hapën dyert e shtëpive të tyre për hebrenjtë, nuk vepruan në emër të ndonjë ideologjie moderne, as të ndonjë parimi ligjor universal mbi të drejtat e njeriut. Ata u mbështetën në një kod moral, që kishte funksionuar për shekuj me radhë në shoqërinë shqiptare.

Në të njëjtën mënyrë, edhe hebrenjtë që gjetën strehë në Shqipëri nuk ishin përfaqësues të elitave sioniste, e aq më pak të ndonjë projekti të “njeriut të ri” hebre, siç e përfytyroi sionizmi politik i shekullit XX. Ata ishin njerëz të zakonshëm, hebrenj të traditës, që e ruanin me kujdes identitetin e tyre fetar e kulturor, por që përndiqeshin për shkak të përkatësisë së tyre etnike dhe fetare. Ata ishin njerëz të rrënuar nga lufta dhe dhuna, familjarë, zejtarë, intelektualë, të moshuar dhe fëmijë, të cilët nuk kërkonin asgjë më shumë se një strehë dhe një kafshatë bukë, diku larg ferrit që kishte përfshirë pjesën më të madhe të Europës. Shqiptarët dhe hebrenjtë, në këtë përballje historike, nuk u bashkuan si përfaqësues të ideologjive të kohës, por si njerëz që ndan të njëjtin fat të përbashkët të mbijetesës, të lidhur përmes një ndjeshmërie të thellë njerëzore.

Edhe nga ana tjetër, jo të gjithë hebrenjtë e mëvonshëm i qëndruan besnikë kësaj memorie. Rrymat më të politizuara, të afërta me sionizmin e radikalizuar, shpesh kanë injoruar kontekstin kulturor shqiptar dhe janë përqendruar në një narrativë universale të shpëtimit, duke humbur atë që ishte më e veçantë në rastin shqiptar: shpëtimi i hebrenjve ishte një akt i ndërgjegjes tradicionale, jo i ndonjë projekti modern ose ideologjik.

Historia e shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri, gjatë Luftës së Dytë Botërore, nuk është thjesht një kapitull i jashtëzakonshëm i humanizmit, por edhe një rast unik ku takohen dy komunitete me rrënjë të thella tradicionale: shqiptarët e besës dhe hebrenjtë e traditës. Kjo marrëdhënie nuk u ndërtua mbi bazën e interesave ideologjike ose projekteve politike të kohës, por mbi themele më të thella, më të qëndrueshme e më njerëzore: ndjeshmëria ndaj vuajtjes, respekti dhe nderi i mbrojtjes së jetës së tjetrit.

Hebrenjtë që gjetën strehë në Shqipëri nuk ishin, në shumicën dërrmuese, përfaqësues të elitave politike ose ideologjike hebraike të kohës. Ata nuk përfaqësonin sionizmin e hershëm, që kishte nisur të artikulohej si një projekt nacionalist e kolonizues në territoret palestineze, e as rrymat modernizuese-reformiste të hebrenjve të qyteteve perëndimore. Ata ishin hebrej të zakonshëm, që kishin jetuar për shekuj me radhë në komunitete të qeta dhe të mbyllura sefardë në Ballkan dhe në zonat e Mesdheut lindor, ashkenazë në Europën Qendrore. Ata nuk ishin pjesë e “njeriut të ri” hebre, që propaganda sioniste e asaj kohe synonte të ndërtonte: të fortë, ushtarakë, kolonizues.

Pra, ajo që e bën të veçantë rastin shqiptar nuk është thjesht fakti se hebrenjtë u shpëtuan, por kush i shpëtoi dhe kush u shpëtua. Nga njëra anë ishin shqiptarët, njerëz të fshatit, të lagjeve e qyteteve të vogla, të përkushtuar ndaj nderit të shtëpisë, të lidhur me zakonet e të parëve dhe, nga ana tjetër, ishin hebrenjtë, po ashtu njerëz të traditës së persekutimit dhe vetëmbrojtjes.

Në dekadat pas Luftës, sidomos me rritjen e ndikimit të sionizmit politik në skenën ndërkombëtare dhe me themelimin e shtetit të Izraelit, shumë nga aktorët që e artikuluan kujtesën e Holokaustit e zhvendosën vëmendjen nga konteksti specifik kulturor dhe moral i rasteve të shpëtimit, drejt një narrative universale që shpesh u nënshtrohej interesave të politikave të kohës. Brenda kësaj narrative, shpëtimi i hebrenjve në Shqipëri u paraqit herë si një ngjarje e çuditshme, herë si një episod që duhej përfshirë në mozaikun global të kujtesës së shpëtimit. Në këtë kontekst, disa rryma hebraike, veçanërisht ato më të politizuara dhe të lidhura me sionizmin radikal, nuk i qëndruan besnike shpirtit të asaj marrëdhënieje njerëzore dhe tradicionale që e bëri të mundur shpëtimin.

Si përfundim, as shqiptarët shpëtimtarë nuk ishin nga soji i “njeriut të ri socialist” dhe as hebrenjtë e shpëtuar nuk ishin nga soji i “njeriut të ri sionist”.