Alla turca apo alla franga?

Skënderbeu i reaksionit oksidental është Skënderbe puthadorë i perandorive katolike të Europës dhe atë në një skenë makabër të përplasjes së qytetërimeve. Skënderbeu që po na e propozojnë është ai Huntingtonit. Ky lloj shpërfytyrimi duhet kritikuar. Këtë lloj Skënderbeu nuk ia duam as armikut. Ky është një diskurs që përmban ligjërim orientalist e islamofobik bashkë.

Zgjim HYSENI, Prishtinë

Popujt e vegjël nuk shpikin as zbulojnë gjë. Edhe në e bëftë ndonjë prej tyre, e ka bërë si i degdisur, si i thithur truri diku në metropol. Për shqiptarët, hyrja në modernitet disi nuk përputhet me ngjarjet që e shënjojnë atë në historicizmin e sajuar nga shkenca moderne. Ne nuk kemi hyrë në modernitet në ndonjë raport me makinën e avullit ose me efektet shoqërore të industrializimit. Nuk di të na ketë ndikuar as Robespieri e Termidori. Për popujt e vegjël, epokat ndryshojnë kur ndryshojnë perandoritë.

Alla turka apo alla franga? Ky është dallimi përmes të cilit shqiptarët njohën ç’është moderne jo vetëm kulturalisht. Kjo dikotomi nuk tregon thjesht për dy kultura a qytetërime të ndryshme pranë njëra-tjetrës. Kundërpozicionimet në gjuhë na thonë se nga dallimi po gatuajmë ndarje.

Shqiptarët nuk njihen për ndonjë projekt imperial, nuk kanë pasur ndonjëherë koloni. Ku më pak e ku më shumë, gjithandej në Ballkan, shumica e tyre deklarohen si myslimanë. E, megjithatë, e kemi të përbrendësuar aq fort ligjërimin orientalist. Pa projekt imperial, me diferencë imperiale. Si i bëhet? Kah na vjen ky përçmim neve? Kah kjo fobi? Shkëputja nga osmanët mund të jetë mënyra për ta nisur shpjegimin. Kur u farkëtua shqiptari, në atë kohë të viteve të mbrapshta, fatet rrotulloheshin në vringëllima armësh. Në atë kohë, shumë shqiptarë (dikush mund të thoshte paraardhës) i gjeje duke u bërë theror në Çanakala bashkë me grahmat e fundit të Perandorisë. Të tjerë njerëz po haberiseshin nga cila anë t’i presin vizitat e fqinjëve që po vinin me pushkë e bajoneta. Janë këto kushtet politike që kërkonin Skënderbeun – një figurë që përfshinte tre religjionet, që ishte bashkëpunëtor i Perëndimit, por mbi të gjitha – luftëtar i lirisë. Rilindja do ta krijonte identitetin, ndër të tjera në dallim me osmanët. Përballë fqinjëve do të duhej të tregonim se i kemi luftuar osmanët, se nuk jemi si ata.

Banjo karrige apo banjo cuc? Shami apo frizurë? Dimi e dallamë apo fustan të shkurtër? Demokraci apo despotizëm? Tërbim apo arsye? Kulturë apo barbari? Që thirrja universaliste mos të bëhet kushtrim pushtues përdorimin publik të arsyes duhet ta ruajmë nga dinakëria që atë e bën arsye instrumentale. Vetëm kështu vlerat emancipuese krijojnë kolektive pa marrëdhënie patronizuese. Ndër dallimet e prodhuara, pyetja më domethënëse na vjen prej dallimeve që lindin nga ndarjet e shkallëzimet e temporalitetit. Flasim për përparim apo prapambetje? Për regres apo për progres? A je modern apo ke ngelur mbrapa? Cili është ky sahat dhe çfarë implikon? Kjo është koha lineare që na i tregon rrugët, stacionet, zhvillimin e fundin. Bijtë e kësaj kohe, ata që kanë qasje në logjikën e saj të brendshme, janë bartësit që na vozisin. Këta janë subjektet e autorizuar për përndritjen e tjetrit – misionarët civilizues. Lindori është diku ekzotik e diku pervers. Ai është objekti i projektuar që historinë e përjeton pasivisht. Shumë më vonë është kuptuar se historia nuk ec me një marsh, se mbase çfarë ne quajmë histori në përgjithësi është thjesht historia e Perëndimit. Nga ky sahat na del edhe një subjekt tjetër: subjekti mirëbesues i progresit. Ky subjekt e kishte të ardhmen një aleat të pakushtëzuar. Dita e re sjell të mira, vetvetiu. Ky sahat ec vetë, koha është e zbrazët, ne thjesht heqim mënjanë vesin, në tjetrën virtytin. Një kohë e tillë nuk jeton tash, sepse punon me sahatin memec të progresit. Zhvillimet janë të vetvetishme, trasenë e dimë, gjithçka që sjell lumi do të ndodhte gjithsesi. Progresi është destinim – destinim fatzi, bash sikur Walter Benjamini që po e mallkonte. Subjekti i progresit ngarkon mbi supe të militantit indiferencën. Gramshi dikur i thoshte indiferencës pesha e vdekur e historisë. Nëse mund të kishte një përkufizim të veçantë ideologjik për këtë peshë të vdekur, besoj fort se ky është besimi te nocioni i progresit.

Çfarë hyn në punë këtu kjo përpjekje kritike? Se si u bë iluminizmi një arsye instrumentale vështirë se mund të zhvillojmë ndonjë argumentim të ri. Shohim ama tendenca që gjesti i Rilindjes tonë të replikohet në drejtime që s’kanë më asgjë emancipuese. Perandoria Osmane nuk ekziston. Ndonjë rrezik nga Turqia apo shtetet arabe nuk shohim. Edhe projektet politike që synonin teokraci përmes terrorit duken të kryera. Një nyje në krijim e sipër, megjithatë, po na përvidhet. Një nyje që duhet ta zbërthejmë pa u shtrënguar. Kjo është kërkesa për ta përsëritur e aktualizuar në mënyrë krejt anakronike Rilindjen Kombëtare në rrethanat e sotme. Ajo çfarë na duhet është një version shqiptar për Dialektikën e Iluminizmit, më parë sesa aktualizim i Skënderbeut në kushtet kur kushtetimi i kombit është moti kohë një punë e kryer.

Skënderbeu ka ndryshuar formë e tipare kulturore disa herë. Por, duhet një kushtim i vëmendjes për funksionin politik që po i atribuohet sot kësaj simbolike – drejtimin e shpatës. Skënderbeu socrealist është Skënderbeu parimor e antiimperialist, që lufton osmanët edhe Venedikun teksa i bashkon fiset sikur të kishte marrë ndonjë qarkore udhëzimesh nga komandantit komisar i LNÇ-së. Ky është një Skënderbe i kështjellës kadareane, aty Shqipëria është kalaja e fundit që reziston e vetme çdo formë imperializmi. Cili është Skënderbeu që po na vardiset sot? Një Skënderbe i mbyllur në identitet, që s’kërkon liri, por ka orientim mitin e origjinës. Një Skënderbe të yshtur në konflikt përçarës midis shqiptarëve. A dëgjuat? Skënderbeut po ia festojnë ditëlindjen, sikur profetëve. Ky Skënderbe nuk u ngjan më as heronjve. Më shumë duket figurë groteske. Këtij Skënderbeu po i japin funksion përjashtues, larg nga urtësia popullore e bashkimit të djemve nën shembullin e thuprave që kur ishin bashkuar nuk ishin lakuar. Skënderbeu i reaksionit oksidental është Skënderbe puthadorë i perandorive katolike të Europës dhe atë në një skenë makabër të përplasjes së qytetërimeve. Skënderbeu që po na e propozojnë është ai Huntingtonit. Ky lloj shpërfytyrimi duhet kritikuar. Këtë lloj Skënderbeu nuk ia duam as armikut. Ky është një diskurs që përmban ligjërim orientalist e islamofobik bashkë. Sikur secili diskurs ksenofob e shohim të na jepet një situatë apokalipsi përballë të cilit duhet vepruar me urgjencë. Jo se nuk ka elementë radikalë ndër ne, por situata duket larg prej rrezikut ekzistencial.

Mbase nga pyetja mbi të qenët modern duhet të kalojmë tek bashkëkohësia. Udhëzimet, sigurisht, nga Benjamini: “në çdo epokë duhet bërë rishtaz përpjekja për t’ia shkëputur traditën konformizmit që gjithnjë synon t’i mbivendoset”. Alla turca apo alla franga?! Një e tashme e re duhet ta formulojë ndryshe këtë marrëdhënie: alla turka dhe alla franga. Sepse çfarë bëjmë me tjetrin e dimë kur e dimë çfarë bëjmë me gjuhën. Alla turka dhe alla franga, sepse kulturat në llogore bëjnë veçse projekte raciste. Alla turka dhe alla franga, sepse diferencë është njeriu si gjuhë e qenie. Alla turka dhe alla franga, sepse gjuha si e tillë është e përbashkëta midis njerëzve. Alla turka dhe alla franga, sepse nga diferenca përftojmë shokun.