Shekullarizmi shqiptar: ndërmjet çlirimit dhe përjashtimit

A kemi një përvojë origjinale të shekullarizmit shqiptar apo e kemi copy-paste të importuar dhe pa reflektim? A mund të ndërtojmë një version të shekullarizmit që nuk e sheh fenë si kërcënim, por si pjesë të trashëgimisë dhe moralit publik? Për më tepër, përplasja midis nacionalizmit shqiptar dhe shekullarizmit mbetet e paqartë.

Shkruan: Besim NEBIU, Shkup

Jetojmë në një kohë kur përplasjet e mëdha ideologjike nuk zhvillohen më në emër të fesë, por në emër të neutralitetit ndaj saj. Në kuptimin historik të tij – shekullarizmi, i lindur si një reagim ndaj një rendi ku feja – konkretisht krishterimi mesjetar – kishte kapur jo vetëm shpirtin, por edhe shtetin, u paraqit si emancipim i mendjes njerëzore nga dogma – çlirim i dijes nga autoriteti kishtar. Por, ajo që nisi si ndarje funksionale, u shndërrua në përjashtim ideologjik.

Në Perëndim, procesi i shekullarizmit kaloi përmes një serie revolucionesh kulturore: reformës protestante të Martin Luterit, iluminizmit dhe, pastaj, Revolucionit Francez që krijoi modelin republikan që e kuptoi laicitetin si përjashtim aktiv të fesë nga jeta publike.

Ndërkohë, në modelin anglo-sakson – veçanërisht në SHBA – në rrethana të ndërtimit të një kombi të ri shumëkulturor e shumetnik në një kontinent të ri, shekullarizmi u ndërtua si garanci e lirisë së fesë: jo si përjashtimi i saj, por si mbrojtje nga ndërhyrja e shtetit.

Shekullarizmi, pra, është përdorur në kushte të ndryshme, për arsye të ndryshme dhe për të sjellë rezultate të ndryshme. Emëruesi i përbashkët është se ai ka qenë gjithnjë një instrument për ndryshimin e diskursit dhe stadit të organizimit shoqëror.

Në hapësirën shqiptare, shekullarizmi nuk ka ndjekur një trajektore të njëjtë me Perëndimin. Në Shqipëri, ai u imponua si pjesë e modernizmit shtetformues të shekullit XX. Për shkak të strukturës shumëfetare të popullsisë – myslimanë, katolikë e ortodoksë – ai luajti një rol të dyfishtë: 1. Ruajtjen e bashkëjetesës ndërfetare dhe 2. Ndërtimin e një identiteti kombëtar të përbashkët. Kjo zgjedhje ka qenë më përfshirëse krahasuar me përvojat e kombeve fqinje sllave të jugut, ku ndërtimi i shtetit dhe kombit ndodhi duke përforcuar një përkatësi të vetme fetare – ortodoksia në Serbi, katolicizmi në Kroaci ose islami në Bosnje.

Shekullarizmi shqiptar, i promovuar nga elitat shtetformuese, krijoi një platformë ku identiteti kombëtar mund të ndërtohej pa favorizuar një fe të caktuar. Kjo e reflekton mençurinë dhe largpamësinë strategjike të rilindësve tanë, të cilët, duke parë realitetin shumëfetar dhe kërcënimin nga fqinjët, vendosën të fokusohen tek përbashkësia gjuhësore e kulturore, jo te dallimet fetare. Për ta, shekullarizmi nuk ishte mohim i fesë, por mjet për të ndërtuar një unitet të brendshëm, që nuk mund të instrumentalizohej nga jashtë.

Ky fillim pozitiv pastaj u rrënua nga forma brutale e zbatimit të shekullarizmit në periudhën komuniste, kur Shqipëria kaloi nga ndarja e fesë nga shteti në mohim të saj total.

Institucionalizimi i ateizmit si ideologji zyrtare nuk ishte më shekullarizëm, por dhunim i ndërgjegjes fetare dhe përjashtim i religjionit nga vetë identiteti shoqëror. Në vend të neutralitetit, u imponua një dogmë e re: mohimi i besimit!

Ndërkaq në Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut, që ishin pjesë të federatës jugosllave, përvoja ishte ndryshe. Në ish-Jugosllavi, feja ishte faktori kryesor që pengoi asimilimin masovik të shqiptarëve në Jugosllavi! Por, njëkohësisht edhe autoritetet shtetërore i përdorën institucionet fetare – sidomos të komunitetit mysliman – si mjete për të kontrolluar komunitetet shqiptare dhe për të frenuar çdo organizim të pavarur jashtë strukturave shtetërore. Kjo praktikë aplikohej si në Kosovë ashtu edhe në viset shqiptare të Maqedonisë së Veriut, ku paria fetare shpesh shërbente si amortizator midis shtetit dhe shoqërisë.

Pas pavarësisë, në Kosovë dhe në mënyrë të ngjashme në Maqedoni të Veriut, liria fetare është e garantuar. Megjithatë, në sferën publike mbetet një tension i heshtur mes fesë dhe diskursit shtetëror, veçanërisht në arsim dhe në debatin rreth sekularitetit.

Një dukuri shqetësuese është përfytyrimi që, për të qenë europian, duhet të heqim dorë nga religjioni i të parëve tanë. Kjo na bën të dukemi joautentikë – sikur duam të dëshmojmë se jemi dikush që realisht nuk jemi. Në përpjekje për ta imituar modernitetin europian, harrojmë se moderniteti europian vetë është ndërtuar mbi një debat rreth rolit të fesë jo mbi përjashtimin total të saj. Si rezultat i kësaj, blloku më i madh ne Parlamentin European sot është ai i partive kristian-demokrate!

Në këtë dritë, pyetjet thelbësore për ne janë: A kemi një përvojë origjinale të shekullarizmit shqiptar apo e kemi copy-paste të importuar dhe pa reflektim? A mund të ndërtojmë një version të shekullarizmit që nuk e sheh fenë si kërcënim, por si pjesë të trashëgimisë dhe moralit publik?

Për më tepër, përplasja midis nacionalizmit shqiptar dhe shekullarizmit mbetet e paqartë.

Historikisht, nacionalizmi e ka shfrytëzuar fenë si simbol të zbrazët, duke e përdorur për të ndërtuar një narrativë të përbashkët kombëtare. Por, nëse kombformimi është arritur përmes neutralizimit të dallimeve fetare, atëherë kjo nuk duhet të përdoret sot si justifikim për përjashtimin e përkatësisë fetare nga jeta publike.

Në vend të kësaj, duhet të mendojmë një formë të shekullarizmit të ekuilibruar – një që respekton pluralizmin, mbron liritë individuale dhe forcon kohezionin shoqëror. Vetëm kështu mund të ndërtojmë një shoqëri që nuk frikësohet nga dallimet, por i pranon ato si burim force.

Në kontekstin e Maqedonisë së Veriut, këto çështje janë edhe më të mprehta. Interseksioni midis fesë, etnisë dhe ideologjisë kërkon një reflektim të veçantë për modelin e shekullarizmit që dëshirojmë dhe që na ka hije – dhe jo si mjegull e politikës ditore që askush tanimë nuk e merr (aq) seriozisht!