Flamurtarë në kohë të rënda (1912, 1944, 1968)

Reflektime ndaj disa momenteve kyçe të historisë kombëtare, që tregojnë angazhimin dhe sakrificën e shqiptarëve të trevës së Shkupit e Kumanovës për liri e pavarësi, për flamurin kuqezi.

Sevdail DEMIRI, Kumanovë  

Tre muaj e gjysmë para se të shpallej pavarësia e Shqipërisë në Vlorë (28 nëntor 1912), Shkupi dhe Vilajeti i Kosovës më 12 gusht u mor nën kontrollin e mijëra kryengritësve shqiptarë, të cilët këtë akt e përjetuan si çlirim dhe fillim të një epoke të re. Por, fatkeqësisht, por kjo ndjenjë zgjati fare pak, për shkak të invazionit të egër serb në luftërat ballkanike që e ngulfatën këtë përpjekje të madhe liridashëse, nën udhëheqjen e Hasan Prishtinës dhe krerë të tjerë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Më tepër se gjysma e trevave shqiptare, që nuk kontrolloheshin nga qeveria e Vlorës, mbetën jashtë shtetit amë dhe nën një gjendje të mjerueshme shtypjeje e terrori serbo-jugosllav. Por, edhe në kushte të tilla, nuk u shua asnjëherë motivi i luftës së drejtë për liri e bashkim kombëtar nën ombrellën e një flamuri.

Edhe vitet e Luftës së Dytë Botërore ishin kohë mjaft të rënda. Shpresat e ujitura rrejshëm nga fituesit e luftës për parimin e vetëvendosjes përfunduan me ripushtimin jugosllav të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare që mbetën prapë nën Jugosllavi.

Një pikë kthese brenda asaj periudhe ishte shtatori i vitit 1944, kur edhe në këto vise u ngrit flamuri i Skënderbeut. Shkupi dhe Kumanova, të cilët deri atëherë ndodheshin nën pushtimin bullgar, e ngritën flamurin e bashkimit në rrethana shumë të turbullta historike.

Konkretisht, pas kapitullimit të Bullgarisë fashiste, më 8 shtator 1944, me direktivat e krerëve të Lidhjes së Dytë të Prizrenit, Shkupi dhe Kumanova iu bashkëngjitën shtetit shqiptar. Komandanti Sulë Hotla e shpalli zonën e lirë të Prefekturës së Mateçit dhe e ngriti flamurin kuqezi para mijëra qytetarëve, të cilët me padurim e pritnin “Kohën e Shipnisë”. Në këtë tubim, merrnin pjesë edhe shumë krerë të njohur shqiptarë të kësaj ane, si: Mulla Dulla i Hotlës – i cili zgjidhet nënprefekt, Mulla Hajdari, Ali Staneci, Jetulla Seferi, Azem Hoxha, Ferat Efendiu, Enver Destani, Hamzë Bellanoci, Xhemal Efendiu, Murat Jusufi, Ramadan Qazimi e shumë të tjerë.

Ndërkohë, edhe në Shkup u themelua Komiteti i Lidhjes të Dytë të Prizrenit. Kjo nismë, fillimisht rrodhi nga takimi i myderrizit të Tetovës, Hafëz Xhemil Efendiut me Sulë Hotlën, Xhemë Gostivarin, dy Mefailat dhe Aqif Reçanin, mbajtur në afërsi të Tetovës. Në atë takim Sulë Hotlës i jepet detyrë “që me 50 vetë të futet në Shkup dhe për Bajramin e Madh ta ngrenë flamurin kombëtar”. Pasi kryengritësit shqiptarë hynë në Shkup, e mbajtën një konferencë me përkrahësit e tyre në Medresenë “Isa Beu” dhe me brohoritje u nisën kah Ura e Gurit, ku e ngritën lart flamurin kombëtar shqiptar të Ismail Qemalit.

Qëndresa e shqiptarëve të anës së Shkupit dhe Kumanovës vazhdoi edhe në rrethanat e reja pas vendosjes së pushtetit komunist jugosllav në Maqedoni. Gjatë vitit 1945 këto treva ishin çerdhe të një organizate të re të djathtë politike, që kishte për qëllim bashkimin me shtetin amë – Organizata Nacional-Demokratike Shqiptare (NDSH). Veprimtaria e saj patriotike në këto anë personifikohet me Gjon Sereçin, Azem Maranën, Sulë Hotlën, Mulla Hajdarin, Hasan Bilallin, Qemal Skënderin e të tjerë. Fatkeqësisht, të gjithë këta atdhetarë të devotshëm, që kundërshtuan hapur regjimin e ri komunist jugosllav, deri në vjeshtën e vitit 1947 u burgosën dhe u likuiduan. Por, megjithatë, zëri liridashës i shqiptarëve të kësaj ane kurrë nuk u shua.

Viti 1968 ishte një vit i rizgjimit kombëtar, kur po shënohej anembanë trojeve shqiptare 500-vjetori i vdekjes së Skënderbeut.

Reshat Latifi nga Shtraza e Karadakut, arsimtar i biologjisë dhe kryetar i Pleqësisë në Shkollën Fillore “Bajram Shabani” të Kumanovës, i nxitur nga debatet që po bëheshin në gjithë vendin për të drejtat kombëtare të shqiptarëve në Jugosllavi, kah mesi i nëntorit të vitit 1968, e var flamurin kuqezi në zyrën e arsimtarëve të shkollës. Menjëherë pas kësaj alarmohen organet e shkollës dhe ato partiake-policore, të cilat e marrin në biseda informative dhe në Gjykatën e Kumanovës i shqiptojnë një dënim me një muaj burg, të cilin për një kohë do ta evitojë përmes ankesave. “E nuhata që shteti jugosllav do të hakmerrej ndaj meje, andaj kur erdhi dita e 28 Nëntorit 1968, duke u thirrur në ligjin i cili na e mundësonte një gjë të tillë, me një grup shokësh e nxënësish, flamurin kombëtar e ngrita në ballkonin e shkollës, flamur ky i sjellë nga njerëzit e ilegales nga Gjakova”, kishte theksuar Latifi. Edhe në këtë rast kishin reaguar organet e Punëve të Brendshme, të cilat në fillim të muajit shkurt 1969 e burgosin 30 ditë, ku përjeton trauma të rënda nga ana e sigurimit shtetëror.

Edhe familja atdhetare Bekteshi, me origjinë nga Muhoci i Bujanocit, është një flamurtare, e cila dallohet për guximin dhe krenarinë e shprehur me rastin e shënimit të 28 Nëntorit të vitit 1968. Në mesin e saj shquhej mësuesi dhe intelektuali Shefqet Bekteshi (1920-1987), i cili kishte qenë frymëzues i familjes dhe mbjellës i atdhedashurisë te nxënësit dhe fëmijët e tij, të cilët më vonë u bënë të njohur nëpër demonstrata dhe procese të rëndësishme kombëtare.

Sipas dëshmitarëve që i kemi intervistuar, flamurin e kishin sjellë nga Gjilani në Shkup, Bektesh Bekteshi, Shaban Laçi e Mustafë Kajolli, dhe i njëjti ishte planifikuar të ngrihet në Shkup, por meqë u dyshua se grupit i ranë në gjurmë organet e sigurimit, një natë para festës, Selver Bekteshi, e bart flamurin në këmbë nga Shkupi e deri në Llopat të Kumanovës. Ai, bashkë me familjarë, miq dhe fqinj, në mëngjesin e 28 Nëntorit 1968 e ngriti flamurin kuqezi në objektin ndihmës të shtëpisë së vëllait të tij, Mehmet Bekteshi. Meqë objekti ndodhej rreth rrugës kryesore që e lidh Kumanovën me fshatrat e Karadakut dhe Shkupit, ishte një manifestim i guximshëm i ndjenjave kombëtare. Për shumë njerëz të kësaj ane kjo ishte hera e parë që po e shihnin me sy flamurin shqiptar. Për këtë ngjarje, pa dyshim, se ishin informuar edhe organet e Punëve të Brendshme në Kumanovë, por falë disa shqiptarëve të angazhuar në ato shërbime ngjarja kishte kaluar në heshtje, pra nuk ishin ngritur masa, me të cilat do të provokohej dhe eskalohej gjendja e sigurisë në Kumanovë e më gjerë.

Në valët e demonstratave të vitit 1968 u gjend edhe nxënësi Xhevxhet Latifi (i lindur më 19.9.1952 në fshatin Hotël të Kumanovës). Derisa i vijonte mësimet e vitit të parë të Shkollës Normale të Shkupit “Zef Lush Marku”, ai me disa shokë mori pjesë në demonstratat e Prishtinës. Prej atje e kishte bartur me vete një flamur kuqezi, të cilin e kishte vënë para objektit të Shkollës Normale të Shkupit. Për këtë akt të guximshëm organet kompetente kishin ndërmarrë masa menjëherë – Xhevxhetin e kishin larguar nga shkolla, por ai ishte arratisur në Bosnjë për pak kohë dhe prapë ishte kthyer në vendlindje, ku e kishte vazhduar protestën e tij kundër pushtetit komunist jugosllav. Në muret e ambulancës së fshatit Likovë e kishte shënuar parullën “Poshtë komunizmi! Kosova Republikë!”.

Derisa në festimet e 25 majit nëpër shitoret e fshatit vendoseshin flamuj jugosllavë, Xhevxheti ka rrëfyer se nga mllefi i madh kundër pushtetit, ishte ngjitur lart në shtizën e flamurit të vendosur para shitores “Zhitomel” në Hotël, e kishte hequr flamurin jugosllav, duke e bërë copë-copë! Pas këtyre rasteve, ai kërkohej nga organet e pushtetit, ashtu në verën e vitit 1969 ishte arrestuar në Kumanovë dhe ishte mbajtur katër muaj nën hetime në burgun e Shutkës. Gjyqi i Rrethit të Shkupit, më 25.6.1969, e kishte dënuar me 18 muaj burg për vepër penale “veprimtari armiqësore kundër popullit dhe shtetit”. Dënimin e kishte vuajtur në burgun e Valevës në Serbi. Pas daljes nga burgu, Xhevxhet Latifi ishte larguar nga vendlindja e tij – Hotla dhe e kishte vazhduar jetën në Bosnjë, meqë për të këtu nuk kishte më jetë. Ndërkohë, sipas dokumenteve arkivore, në lidhje me incidentet e shkaktuara nga ky i ri në Hotël e Likovë, shprehet brengosje e thellë edhe në mbledhjen e përbashkët të aktivit të Lidhjes Komuniste, LSPP-së dhe LR-së në Likovë të Kumanovës, më 26 dhjetor 1968.

Pas Luftës së Dytë Botërore, Shkupi e humbi pozitën e një qendre të rëndësishme të koncentrimit të shqiptarëve, si rezultat i ndryshimeve artificiale të popullsisë, ikjes masive të shqiptarëve për në Turqi, dhe sjelljes së maqedonasve nga viset e tjera të Maqedonisë lindore. Megjithatë, shumë veprimtarë të lëvizjes ilegales shqiptare nga Kosova dhe viset tjera shqiptare të ish-Jugosllavisë, një pjesë të veprimtarisë së tyre atdhetare e zhvilluan edhe përmes Shkupit e Kumanovës, në vitet e 80-ta të shekullit të kaluar. Luftërat çlirimtare të UÇK-së në Kosovë (1998-1999) dhe në Maqedoni (2001) u bënë me betimin mbi flamurin kombëtar dhe kishin po atë motiv sikurse shumë gjenerata para tyre që luftuan për liri, pavarësi dhe bashkim kombëtar. Këto ideale përcillen edhe sot e kësaj dite deri te brezi i ri, si një amanet i paplotësuar!