Një rrëfënjë për Lirinë dhe Atdhedashuninë

Me të ardhun Liria, ne u turrëm sërish për nga “Ismail Qemali”, por një harlisje friknash zaptoj vend në zemrat tona sapo kuptuam se mësuesja mungonte. Ajo kishte shtegtuar bashkë me dallëndyshet. Kështu, gëzimi jonë fëminor zuri të vyshket. Pastaj, vitet rrodhën, mësues të tjerë erdhën, të tjerë mësues ikën, dhe ne u rritëm aq sa të lexonim për pavarësinë, për Beun dhe Shqipërinë. 

Fjolla SPANCA, Mitrovicë

Nënqielli i lyrshëm i qytetit të Minatorëve dukej po aq i zymtë sa parvazet e xehrosura prej tymit që dilte nga llullat e fabrikave që s’pushonin së “rënkuari” ditënatë. Ndërkohë, fytyrat e ngrysura të fqinjëve tanë i sillnin haberet e mrama thuajse pa zë teksa lotët i thanin fshehurazi, me mindilat ojnashumë. Edicionet e lajmeve sa vinin e bëheshin të papërballueshme a ndofta edhe të padurueshme dhe ky fakt dëftohej që në çehret e zverdhura të Bacit dhe Agës. Burrat ballëhapur, prej kohësh, ngjanin në trupa që sapo kishin dal prej minierave e pranë të cilëve s’guxonte kush t’avitej, ngaqë bashkë me dertet dhe dhimbjet e nëntokës, ata po mbanin edhe barrën e një gjëme të padukshme por ama të vërtetë. Aq e vërtetë, sa ç’ish vet dielli anise, sikur, kish ca që mungonte. Por, qenësinë as mungesa nuk ia zhbënte. Njësojshëm, atë tis hidhërimi s’kish re që ta mbulonte.

Dita-ditës, veç hakërrimit shpirtnor edhe hijet sa vinin e shtoheshin, sidomos pas orës tetë të darkës. Drejt shtëpive ku ishte shtruar rrjeti telefonik, gra e burra niseshin ngadalë, me ndonjë leckë hedhur supeve dhe pantofla të sheshta, që nuk bënin zhurmë as ngjallnin kureshtjen e kalimtarëve të rastit. Secila skenë, në pamje të parë, dukej thuajse e zakonshme me një nga ato mbrëmjet kur çaji shtrohej me kikirika të pjekura në furra druni sapo fëmijët viheshin në gjumë. Megjithatë, përtej velit hutues të përditshmërisë, në heshtje, fshiheshin përpjekjet e mëdha të komshinjve tanë boshnjakë për t’u lidhur me familjarët e tyre diku, atje, në Bosnjë. Çdo telefonatë, çdo përpjekje, ishte si një gur i rëndë që vendosej mbi kraharorin e tyre, tashmë të mbingarkuar nga frika, mërzia, pritja dhe ajo etje e pashpjegueshme për të dëgjuar vetëm një fjalë: “Jemi gjallë.”

Por … pritjes së përjetshme, nuk dukej se do t’i vinte së shpejti fundi. Në sytë e atyre pritësve të duruar sa vinte e shtohej një përvujtni e sertë. I shihnim teksa lëviznin nëpër mëhallë, të përhumbur. I takonim në sokak. Dhimbja për ta s’kish as krye, as kapak. Pritja ish ba Konak.

Aksioni i koduar “Stuhia”

Papritur, një natë, gjithandej u përhap fjala se “Stuhia” i kishte shkundur me themel rrënjët që dikur mbaheshin të patundshme. Thuhej se ajo “Stuhi” e kishte çarë disi frikën dhe drojën, sepse, me sa dukej, askush nuk ishte më edhe aq i paprekshëm. “Stuhia” solli akoma më shumë miq në odën tonë. Më shumë ankth kishte rrotull, por edhe ca më tepër shpresë.

“Stuhia”, që në kujtimet fëmijërore më qe ngulitur si një shtrëngatë qiellore me bubullima e vetëtima, në të vërtetë kishte qenë krejt diçka tjetër: një pararendëse e heshtur e asaj që më vonë do të njihej si Marrëveshja e Daytonit ose momenti kyç diplomatik, i cili do të shënonte përfundimin e një prej konflikteve më tragjike në Europën e pas Luftës së Dytë Botërore ose gjenocidit serb mbi qytetarët e Bosnjës.

Ky sihariq nuk kaloj pa u vënë re, ndonëse gëzimi frymëshkurtër u vyshk shpejt. Në atë zallamahi ngjarjesh e ndodhish unë s’kuptoja gjë…, madje edhe asaj dite kur gratë e vajzat e shtëpisë dolën për t’u bashkuar me marshin protestues, kujtoj që fluturoja ndër ëndërrime. Biles, mbaj mend trullosjen time kur në krye të xhadesë që të nxirrte për kah rrugica e farkëtarëve, pashë një godinë ngjyrë “sari” me shkallëza gjysmake përpara, pak të kalamendun anash, por me një nur thuaja përrallor. Kur i pyeta tezet se çfarë qe ajo, njëra prej tyre më tha se ishte Shkolla Fillore “Ismail Qemali”. Mu aty, mua, më rrëmbeu një drithërimë e paqtë, që në thellësi më thoshte se ajo do bëhej mësonjëtorja ime.

“Ismail Qemali” 

Shtatori i 98-tës më gjen në oborrin e “Ismail Qemalit” duke pritur në “rresht për një” afër mësuese Qamiles. Bashkë me 30 syna foshnjorë, që kërkonin prindërit për siguri krahnori, u ulëm për s’pari në bankat e shkollës. Veç Abetares, që nusnohej me erna dashnie, kishim edhe dy fletore e një stilograf.

Me vrull të pashpjegueshëm, nisëm nga vijat dhe vazhduam me alfabetin. Kështu, në krye të pak muajve, ne mund të lexonim bukur mirë. Ndërkaq, në ndër të festës së Flamurit, mësuesja jonë foli me përunjësi mbi jetën dhe veprën e një burri mjekërbardhë që kishte luftuar për pavarësinë e Shqipërisë, veçmas gjatë do viteve kur njerëzia druhej se s’do ta gëzonin kurrë mëvetësinë e mëmëdheut.

Megjithëse nuk patëm mundësi ta kremtonim ngritjen e flamurit tonë në Vlorë, çiltërsisht, në mendjen tonë, një emër po skalitej… Biles dhe në ditët kur na nxorrën prej shkollës e shtëpisë, ne, nxënësit e “Ismail Qemalit”, e prisnim orën e pavarësisë! Thellë-thellë, brenda pak kohësh, ishim brumos me një vesë pranverore që i shuante edhe zjarrmitë e luftës. Kur kujtonim se Isa beu, një burrë prej Boletinit, kishte marrë udhën drejt Vlonës për ta dëshmuar ditën e çlirimit, na mbushej mendja top, se Liria vjen në mot.

Qëmtimi i atdheut nëpër shkronjat e alfabetit tek “Ismail Qemali” na mbështolli me një gëzof açik, me të cilin do ta mbronim shpresën edhe netëve të gjata, kur shiu i marsit na plevitosi maleve, teksa kërkonim një strehëz, si refugjatë.

… tregoma përrallën edhe njëherë?!

Me të ardhun Liria, ne u turrëm sërish për nga “Ismail Qemali”, por një harlisje friknash zaptoj vend në zemrat tona sapo kuptuam se mësuesja mungonte. Ajo kishte shtegtuar bashkë me dallëndyshet. Kështu, gëzimi jonë fëminor zuri të vyshket.

Pastaj, vitet rrodhën, mësues të tjerë erdhën, të tjerë mësues ikën, dhe ne u rritëm aq sa të lexonim për pavarësinë, për Beun dhe Shqipërinë.… Rrugën e gjatë të Ismail Qemalit, nga Stambolli për në mëmëdhe, e kënduam dhjetëra herë, sa zëre se ishim aty kur, mundimshëm, kuajt lëviznin nga Durrësi drejt Vlorës. Ishim madje edhe kur durrsakët u mblodhëm për ta takuar karvanin e delegatëve, teksa kuajt ngarkoheshin me valixhe dhe ushqime. Me Beun e Vlorës u pjekëm sërish kur kongresi nisi punimet… dëshmuam në mbledhjen e parë të 28 Nëntorit 1912 kur u votua unanimisht Shpallja e Pavarësisë. Jemi endur në bojë kalemi kur Ismail Qemali u shkruante Fuqive të Mëdha për krijimin e shtetit të ri dhe aftësinë e Shqipërisë për ta qeverisur veten.

Kur kuptuam se ajo Pavarësi u degdis nga grykësia që kishin ca Fuqi, kërkuam edhe njëherë mësuese Qamilen që të na rrëfente përrallën e Lirisë. Ajo, që na kishte dëftuar Shqipërinë përmes “Ismail Qemalit” ndër të tjera, na kish arnuar copëza kujtimesh e mendimesh, që pa dashje qenë kthyer në pjesëza identiteti për shumë prej nesh. Shkolla, Historia, Përpjekja, Shpresa dhe Atdhedashnia ishin stuhia dhe rranjët e një brezi të flakun mes luftës, harresës së obligueshme dhe tranzicionit të pasosun; atij tranzicioni që orvatej për ta vulosun padituninë si normë, mbi dinjitetin dhe kujtimet e një populli, që ruan në mend veten, krejt pak.